Nadir efshar layout qxd
Yüklə 13,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ordunun piyada və süvari qüvvələri
də yox idi. İstər tip, istərsə də ləşkər 2-6 fövcdən təşkil oluna bilərdi. 1 Mən- bələrdəki məlumatlardan belə bir qənaətə gəlmək mümkündür ki, daha böyük struktur vahidi kimi Nadir şahın qoşunlarında dəstə və sepah mövcud olmuşdu. Bunların da say tərkibinin müəyyənləşdirilməsi müəyyən çətinlik təşkil edir. Amma bu struktur vahidlərinin hər ikisini əməliyyat vahidi kimi qəbul etmək olar. «Alem Ara-ye Naderi»də olan məlumata əsasən Nadir şah Dağıstana Qəni xanın rəhbərliyi altında 20 min əfqan və beluc döyüşçüsü, 20 min də Azərbaycan döyüşçüsü göndərdi. Qəni xan da bu qüvvələri dörd dəstəyə böldü və hər bir dəstəyə 2 min nəfərlik qarovul təyin etdi. 2 Mənbədə başqa yerlərdə də daha böyük struktur vahidi kimi dəstə termininə rast gəlmək olar. Mənbə və tarixi əsərlərdə 100 nəfərdən təşkil edilmiş vahidin də dəstə adlandırılması ilə qarşılaşmaq mümkündür. Lakin dəstə termininin daha çox qüvvəni özündə birləşdirməsi halı mən- bələrdə daha çox öz əksini tapmışdır. Bu vahid say baxımından qeyri- müəyyənliyi özündə əks etdirsə də, onun tip və ləşgərdən daha böyük struktur vahidi kimi qələmə alındığını istisna etmək olmaz. Yuxarıda istisna edilən bölgü də bunu deməyə əsas verir. Sepah struktur vahidinin də nə qədər qüvvəni özündə birləşdirməsini konkret şəkildə söyləmək çətindir. Mənbələrdən aydın olur ki, sepah müx- təlif mənalarda işlədilmişdir. Məsələn, Nadir şahın Kərkük yaxınlığında Topal Osman paşa ilə qarşılaşmasını təsvir edən «Aləm Ara-ye Naderi»nin müəllifi yazır: «Nadir şah yüksəkliyin arxasından bu iki sepaha nəzər saldı». «İki sepah» deyəndə müəllif qarşı-qarşıya gələn iki ordunu nəzərdə tuturdu. Müəyyən hallarda isə sepah termini qoşunun tərkib hissəsi olan struktur vahidi (korpus) kimi işlədilmişdir. Məsələn, «Aləm Ara-ye Naderi»nin bir yerində qeyd olunur ki, bir tərəfdən əfqan və beluc dəstələri, bir tərəfdən də Gəncə hakimi Həsənəli xanın sərdarlığı altında Azərbaycan sepahı camaatın yolunu kəsdi. 3 Bu istinad da göstərir ki, sepah termini qoşunların tərkib hissəsini təşkil edən struktur vahidi kimi işlədiləndə belə tip, ləşgər və dəstədən daha böyük olan struktur vahidi kimi nəzərdə tutulmuşdur. Úàùàíýèð Ùöñåéí ßôøàð 116 1 H.T. Homayun. Göstərilən əsəri, s. 72. 2 M.M.Kazım. Göstərilən əsəri. II c. s. 838-839. 3 M.M.Kazım. I cild, s. 303, II cild, s. 839. Nadir şah qoşunlarının xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də qoşun növləri, xüsusilə piyadalar və süvarilər arasında olan zahiri fərqlərin silin- mək üzrə olması idi. Tədqiqatçılar, haqlı olaraq, qeyd edirlər ki, Nadir şah qoşununda döyüşçüdən başlamış xidmətçiyə qədər elə bir şəxs tapmaq mümkün deyil ki, atsız və silahsız olsun. 1 Yəni piyadalarla süvarilər arasında əsas fərqləndirici əlamətlərdən olan süvarilik Nadir şah qoşun- larında artıq aradan qalxmışdı. Əlbəttə ki, ata malik olmaq bu qoşun növlərinin yalnız zahiri fərqləndirici əlaməti deyildi. Süvarilər üçün at, sürətli hərəkət vasitəsi, səmərəli döyüş vasitəsi idi. Nadir şah qoşunlarında da döyüş vasitəsi kimi atdan istifadə edilməsinə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Əslində, başqa cür ola da bilməzdi. Uzunmüddətli səfərlər, uzaq olan mənzillər qoşunların bir yerdən başqa yerə daha tez atılması üçün atlardan geniş istifadə olunmasını tələb edirdi. Atlar Nadir şah qoşunlarının ayrılmaz elementi idi. Bununla belə, hərbi qüvvələrin təyinatı, qarşısına qoyulan vəzi fələrin xarakteri, silahlanması, döyüş tapşırıqlarının icrası zamanı at- lardan istifadə edilməsi səviyyəsinə görə piyada və süvari qoşun növünə ayrılması Nadir şah qoşunlarında da qalmaqda idi. Nadir şah qoşunlarının daha bir xarakterik xüsusiyyəti onda Azərbay- can – türk elementinin güclülüyü idi. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Nadir şah Azərbaycan arealından çox uzaqda doğulsa da, əfşar soyunun etnik məişət mühiti ona güclü təsir göstərmişdi. Nadir şah Azərbaycan türkcəsini təmiz bilirdi və ünsiyyətini də daha çox bu dildə qurmağa çalışırdı. Tədqiqatçılar da təsdiq edirlər ki, Nadir şahın istər gündəlik, istərsə də saray həyatında Azərbaycan türkcəsi çox geniş yayılmışdı. Hətta əyanların Nadir şah dövründə öz fikirlərini Azərbaycan türkcəsində ifadə etmələri kübarlıq əlaməti kimi qəbul olunurdu. 2 Qoşun daxilində də ünsiyyət türkcə qurulurdu. Hətta Nadir şahın fər- manları carçılar, çavuşlar və yasavullar tərəfindən qoşunlara daha çox türk dilində çatdırılırdı. 3 Bu da təbii idi. Çünki Nadir şah, əfşar mühitindən çıxmış bir şəxs idi və türk soyları olan əfşarlardan, qacarlardan, cəlayiri - lərdən toplanmış dəstələr uzun müddət qoşunların əsasını təşkil etmişdi. Àçÿðáàéúàí Íàäèð ßôøàð äþâëÿòè 117 1 Sennani Pənah. Nadir şah. Tehran, 1368, s.156. 2 Şəbani R. Tarix-e ectemai-ye İran dər əsr-e Əfşariyye. Tehran, 1371, s. 151, 153. 3 Riyahi M.Ə. «Aləm Ara-ye Naderi»yə əsərinə müqəddimə, c. I, Tehran, 1358, s. 42. Nadir şah qoşunlarında ən mühüm və məsuliyyətli vəzifələr də, əsasən, əfşarlarla qacarlara tapşırılmışdı. Doğrudur, Nadir şahın qoşun larında müx- təlif etnik tayfalara mənsub olan qoşun dəstələri olmuşdu və Nadir şahın hərbi uğurlarının əldə edilməsində onların xidmətini unutmaq olmaz. Bununla belə, əfşar və qacar dəstələri uzun müddət qoşunların əsasını təşkil etmişdi. Nadir şah qoşunlarında işlədilən vəzifə adlarının (bu barədə aşağıda danışılacaqdır), silah və təchizat əşyalarının əksəriyyətinin adları da Azər- baycan türkcəsindədir. Yəni dövrün hərbi terminologiyası da, əsasən, Azər- baycan türkcəsi bazasında formalaşmışdı. Ordunun piyada və süvari qüvvələri Piyadalar Nadir şah qoşunlarının tərkibində əhəmiyyətli yeri olan qoşun növü idi. Doğrudur, onun formalaşdırılmasının özünəməxsus xü- susiyyətləri var idi. Nadir şahın gəncliyində ətrafına topladığı ilk dəstələr süvari dəstələri idi və onun bir sərkərdə kimi formalaşmasının ilkin mərhələsi də daha çox süvari dəstələri ilə bağlıdır. Tədqiqatçıların qənaətinə görə, hələ Xorasan həyatını yaşayarkən Nadirin əfqanlarla döyüşlərdən sonra piyada dəstələrinin formalaşdırılmasına başlandı. 1 Təhmasib Mirzə ilə birləşməsindən sonra Nadir şahın piyada qoşun növünün formalaşdırıl - masına, təchiz edilməsinə diqqəti daha da artdı. Piyadalar Nadir şah qoşunlarının əsas zərbə qüvvələrindən biri hesab edilirdi. Döyüşlər, adətən, piyadalar vasitəsilə başlanır və onların hücumu süvarilər tərəfindən davam etdirilirdi. Nadir şah dövrünün şahidi olmuş və Nadir şah qoşunlarını müşahidə etmiş general Kişmişov öz xatirələrində Nadir şahın piyada qoşun növünü üç qoşun qisminə ayırmışdır: 1) ağır silahlarla silahlanmış cəzayirçi piyadalar; 2) yüngül silahlarla silahlanmış piyadalar; 3) digər piyadalar. 2 Öz əsərlərində Nadir şahın qoşunlarına toxunan bir sıra tədqiqatçılar da bu bölgünü təkrar etmişlər. Heç şübhəsiz ki, Nadir şahın piyada qoşun növünün əsasını tüfənglərlə silahlanmış piyadalar təşkil edirdilər. Konkret tarixi şəraitdə qoşunların is- Úàùàíýèð Ùöñåéí ßôøàð 118 1 Ruzanlı C. Tarixe-Nəzami-ye İran. Tehran, 1315, s.392. 2 Moqtəder Q. Nəbərdha-ye bozog-e Nader şah. Tehran, 1383, s.168. Yüklə 13,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|