Nailə Vəlixanlı

18 

 

31. Yenə orada, s. 235. 

32. Sebeos, s. 126-127. 

33. Yenə orada, s. 127. 

34. Əl-Bəlazuri, s.237; Dəbil şəhəri ilə bağlanılan müqavilənin rus dilində tərcüməsi A. N. Ter-

Gevondyan (s. 42) və  K. N. Yüzbaşyan (s.38, 39) tərəfındən verilmişdir. Z. Bünyadovun 

"Azərbaycan VII-IX əsrlərdə"  əsərində (s. 106) təqdim etdiyi və  əsli dövrümüzə çatmayan 

Naxçıvan müqaviləsi isə ərəb mənbəyində olan Dəbil müqaviləsi əsasında, həmin müqavilələrin 

oxşarlığı nəzərə alınaraq, müəllifin özü tərəfindən tərtib edilmişdir. 

35. Albaniya tarixi, s. 9.3, həmçinin bax: К. В. Тревер.  Очерки  по  истории  и  культуре 

Кавказской Албании, M.-L., 1959, в.251. 

36. История Армении Фавстоса Бузанда /Пер. с др. арм. и ком. М. А. Геворкяна, - Ереван, 

1953, IV, s. 5; Bax:  Ф. Мамедова  Политическая  история  и  историческая  география  Кавказской 

Албании. – В., 1985, s. 112. 

37. Bax: Книга  путей  и  стран  Ибн  Хордадбеха.  Перевод  и  комментарии  Наили 

Велихановой. -В., 1986 (bundan sonra: İbn Xordadbeh), s. 108. 

38. Əl-Bəlazuri, s. 237. 

39. Yenə orada, s. 232. 

[49 - 50]

 

40. Yaqut əl-Həməvi. Mucəm əl-buldən.-Beyrut, 1950, c.IV, s. 784. 

41. Bax: Играр Алиев. Очерк истории Атропатены. В., 1989, s. 71; Müəllif burada Strabona 

(XI, XIV, 5) istinad edir ("Əvvəllər kiçik ölkə olan Ermənistanı Artaksinin və Zariadrinin müharibələri 

böyütdü... Midiyalılardan onlar Kaspiana, Favnitida və Basoropedanı aldılar"...). 

42. Yenə orada, s. 102. 

43. Yenə orada. 

44.  Армянская  география VII в.  по p. X. (приписывавшаяся  Моисею  Хоренскому).  Изд. 

К. П. Патканов. - SPb., 1877, s. 43, 47-48. 

45. Yenə orada, s. 48. 

46. İqrar Əliyev. Göstərilən əsəri, s. 100. 

47. Bu haqda F. Məmmədovanın (Göstərilən  əsəri, s. 106-113) Sünik-Sisakan və Vaspurakan 

haqqında mənbələrə əsaslanan mülahizələrərinin xüsusi əhəmiyyətini qeyd etməliyik. 

48. Bax: F. Məmmədova. Göstərilən əsəri, s. 108. 

49. Bax: İbn Xordadbeh, s. 108. 

50. Bax: Z. Bünyadov, s. 116; F. Məmmədova, Göstərilən  əsəri, s. 106. Sisəcan (Sisakan, 

Sünik) adının müstəqil yer kimi işlənməsi "Zərdüşt Kəbəsi"ndə  (İstəxr yaxınlığında Nəqşi Rüstəmdə) 

üçdilli (parfiya, yunan və fars) yazıda öz əksini tapmışdır. I Şapura tabe ölkələr sırasında Parfiya 

versiyasında SVKN kimi oxunan bu yer adını alimlərin bir qismi "Maxeloniya" (Minqreliya?), bir qismi 

isə Sisakan kimi oxuyur (bax: K. V. Trever. Göstərilən  əsəri, s.135). Maxeloniya-bəlkə  də maqların 

yaşadıqları yer mənasındadır. 

51. F. Məmmədova. Göstərilən əsəri, s. 108. 

52. Albaniya tarixi, s. 121. 

53. Bax: Пахомов E. A.  Монеты  Нахчывана. Azərb. SSR EA Xəbərləri, 1949, № 5; 

Ə. Rəcəbi. Naxçıvan zərbxanaları 

[50 - 51] 

(V-XIX yüzillər). "Azərbaycan Tarixi Muzeyi-2003" 

toplusu. - Bakı, "Elm", 2003, s. 201-206. 

54.  Əl-Bəlazurinin (səh. 237) Sisəcanın (Sünikin) qalalarından biri kimi admı  çəkdiyi Vays 

(Veys) yerli və  ərəb mənbələrindəki Vayzurla (Vayos-dzor; çox güman, indi Babək rayonunda, 

Naxçıvançayın sol sahilində, eyniadlı  kəndin yaxınlığında yerləşən qədim Vayxır qalasıdır - Vayxır 

Govurqalası da deyilir) eynilik təşkil edir. Moisey Kalankatuklu (səh. 192) Vays (Vayos) adının VII 

yüzildə baş verən zəlzələdən sonra Mozi adlanan yerə verilməsi haqqında məlumat çatdırır. Bu 

müəllifin məlumatına görə Sünik yepiskopu Stepannos ölümündən soma bir zahidin yuxusuna girir. 

Ətəyi qanla dolu olan yepiskop Allahın qəzəbindən xilas olmaq məqsədilə adamlardan ibadət etməyi 

tələb edir. Lakin çox keçmədən hər yer zülmətə bürünür, yer-göy lərzəyə gəlir, yer ayrılaraq on minədək 

adamı udur. Ona görə həmin yer о gündən Vayosdzor (Vay yeri) adlanır. Tədqiqatçılar bu yerin adının 

hələ V əsr müəlliflərində (M. Xorenatsi, Yeqişe) eyniliklə  çəkildiyini nəzərə alaraq, onun VII əsrdə 

yarandığını şübhə altına alırlar (bunu K. Patkanova əsaslanan Ş. Smbatean da qeyd edir; bax: История 

страны  Агван. Yerevan, 1984, s. 235, qeyd 59). X əsrin müəllifi  İbn Havqəl (Kitab suratu-l-ard. 

Leyden, 1967, s. 354-355) Sacilərə və Salarilərə vergi verən tabe vilayətlərin sırasında Vayzur hakimi 

(Sahibi Vayzur) Əbu-l-Qasim əl-Vayzurinin də adını çəkir. 

---

19 

 

55. Novruzlu Ə. İ. ,  Baxşəliyev V. B.  Şahbuz bölgəsinin arxeoloji abidələri.  В., 1992; Bax 

həmçinin: Naxçıvan ensiklopediyası. В., 2002 (müvafiq məqalələr). 

56. Əl-Bəlazuri, s. 238-239. 

57. Bax: Z. Bünyadov, s.107. 

58. Əl-Bəlazuri, s. 238-239; Bax həmçinin: Azərbaycan tarixi, с. II, s. 162-163. 

59.  Əhməd ibn Əsəm  əl-Kufı. Fəthlər kitabı.  Ərəbcədən tərcümə Ziya Bünyadovundur. Bakı, 

1995, s. 9-11. 

[51 - 52]

 

60. История Дагестана, s. 202. 

61. Azərbaycan tarixi, с. II, s. 163. 

62. Əl-Kufı, s. 11. 

63. История халифов Вардапета Гевонда писателя VIII века. Пер. с арм. К. Патканова. -

SPb., 1862, s. 6. 

64. Yenə orada. 

65. Əl-Bəlazuri, s. 241; əl-Kufı, s. 11-12. 

66.  Əl-Bəlazuri, s. 241; Həbib ibn Məsləmənin ikinci yürüşündən sonra, yəni 654-cü ildə 

Bərdənin ərəb valisinin iqamətgahına çevrilməsi haqqındakı bu məlumatı ədəbiyyatda qeyd olunsa da, 

Moisey Kalankatuklunun Bərdəni (Partavı) "erməni təqviminin 200-ci ilindən sonra" (yəni 754-cü 

ildən) "alban knyazlarından alıb" burada xəlifə canişini yerləşdirmələri məlumatı da verilir (Albaniya 

tarixi, s. 194; bax: Z. Bünyadov. Azərbaycan, s. 148). 

67. Əl-Kufı, s. 12. 

68. Əl-Bəlazuri, s. 241; əl-Kufidə (s. 12) Sulat ibn Zafır əl-Əban (görünür əl-Əbsi olmalıdır). 

69. Əl-Kufı, s. 12. 

70. Sebeos, s. 121-122. Sebeosun məlumatından Teodorosla sazişə girən və ona bu imtiyazları 

verən xəlifənin Müaviyə (661-681) olduğu görünsə də, əslində xəlifə Osman (644-656) olmalıdır. Belə 

ki, haqqında danışılan hadisələr 654-cü ildə, Müaviyənin hakimiyyətə  gəlməsindən xeyli əvvəl baş 

vermişdir. 

71. Teodoros Rştuni elə  həmin 654-cü ildə  Həbib ibn Məsləmə  tərəfindən götürülən girovlar 

arasında Dəməşqə aparılmış və orada vəfat etmişdi (Sebeos, s. 127). 

72. Albaniya tarixi, s. 127. 

73. Sebeos, s. 118. 

74. Albaniya tarixi, s. 128; Bax həmçinin: Z. Bünyadov. s.100, qeyd 23; Azərbaycan tarixi, с. II, 

s. 104, 105. 

75. Əl-Bəlazuri, s. 241-242. 

76. Albaniya tarixi, s. 129, 130; Bax həmçinin: Z. Bünyadov. Göstərilən  əsəri, s. 100,101; 

Azərbaycan tarixi, с. II, s. l65. 

[52 - 53]

 

77. Yenə orada, s. 132. 

78. Yenə orada. 

79. Yenə orada, s. 134-135; 136-137. 

80. Yenə orada, s. 137. 

81. Yenə orada. 

82. Əl-Bəlazuri, s. 242. 

83. Bax: Gevond, s. 9. 

84. Əl-Yəqubi. Tarix, с. II, s. 239- 240. 

85. Albaniya tarixi, s. 145-146. 

86. Gevond, s. 11, 12; Bax həmçinin: Z. Bünyadov, s. 127; Azərbaycan tarixi, с. II, s. 167. 

87. Gevond, s. 9-10. 

88. Yenə orada, s. 10-11; Asogik və Feofanın məlumatları üçün bax: Z. Bünyadov, s. 129; 

A. N. Ter-Gevondyan, s.51-52. 

89. Gevond, s. 11-12. 

90.  Всеобщая  история  Степаноса  Таронского  Асох’ика  (Асогика)  по  прозванию.  Пер.  с 

арм. Н. Эмином. М., 1864, s. 72; A. N. Ter-Gevondyan, s. 52. 

91. Bax: Z. Bünyadov, s. 129 (isnad: Ю. Кулаковский. История Византии (602-717 гг.), t. III, 

SPb, 1876, s. 251). 

92. Albaniya tarixi, s. 186. 

93. Əl-Bəlazuri, s. 242; İbn əl-Əsir, s. 12. 

94. Bax: R. Məmmədov. Göstərilən əsəri, s. 37. 

---