Наиля сямядова

 
 Q
əddü qamət dörddə eylədim izhar. 
 
 
Beş yaşımda dəllək sünnəti çaldı, 
 
Oxumağa meylim altıda oldu. 
 Yeddid
ə zehnimə zirəklik doldu, 
 S
əkkizdə Quranı eylədim təkrar. 
 
 
Doqquz yaşda şüru etdim mənayə 
 
On yaşımda getdim elmi-Yəğmayə. 
 On birind
ə başım düşdü sevdayə 
 On ikid
ə eşqim oldu aşikar. 
 
 On üçümd
ə məclislərdə oturdum, 
 On dördümd
ə hər nə varsa götürdüm. 
 
On beşimdə Allaha iman gətirdim, 
 F
ərz ilə sünnəti bildim nə ki var. 
 
 
On altı yaşımda oldum xirədmənd, 
 On yeddid
ə bir xanə eylədim pəsənd. 
 On s
əkkiz yaşımda oldum payibənd, 
 Zövqi-s
əfa ilə keçdi ruzigar. 
 
 On doqquzda q
əmdən oldum azadə, 
 
İyirmidə dərkim oldu ziyadə. 
 Otuzda b
ərq tək gəzdim havadə 
 
Qırx yaşımda etdim zikri-kirdgar. 
 
 
Əlli yaşda yarı etdim mənzili, 
 
Altmışda seçdim xar ilən gülü, 
 El
ə ki, yetmişə yetirdim ili, 
 
Ağzımdan dişlərim töküldü pərgar [148]. 
Aşıq  şeiri  müəlliflərin həyatlarının  müəyyən  məqamlarını 
aydınlaşdırmaq baxımından diqqəti cəlb edir. XV əsrin sonları 
 X V I 
əsrin  əvvəllərində  yaşayıb-yaratmış  Aşıq  Qurbaninin 
ömür yolunun ön
əmli məqamları, həyatının ağrılı-acılı günləri 
 
36 

---

 
şeirlərində ifadə olunmuşdur. 
 
İsmim Qurbanidi, kəndim Diridi, 
 
Qaradağdan Qarabağa gedirəm  
 
dey
ən  Qurbaninin  bu  şeirindən Diri kəndində  doğulduğu  ay-
dınlaşır. Onun əsli isə Qaradağ mahalından idi. 
Əksər hallarda məzar  daşlarındakı  yazılar  tədqiqatçılara 
d
əyərli məlumatlar verir. Aşıq Valehin (1720-1822) başdaşın-
dakı şeirdən əsl adı və ləqəbi müəyyənləşir: 
 Valeh l
əqəbimdir, Səfidir adım, 
 
Allahı sevənlər, budur muradım. 
 Q
əbrim yol kənarında irzillah, 
 H
ər görən desin bir qülfulallah. 
Aşıq Valeh «Hanı» rədifli cahannaməsində isə Şərqin bö-
yük simaları haqqında məlumat verir: 
 Hafizü N
əvai, Füzuli, Cami, 
 
Şeyx Sədi, Hilali, Ürfi, Nizami. 
 Dünya, s
əndə gəşt eyləyib təmami, 
 Firdovsi t
ək nəzmi-dürəfşan hanı? 
Şeirlərdə  çox vaxt müəllif  öz  şəxsi keyfiyyətlərindən də 
b
əhs edir. Buna Aşıq Ələsgərin 
 
Yaxşı hörmətinən, təmiz adınan 
 M
ən dolandım bu Qafqazın elini, 
 Pir
ə ata dedim, cavana qardaş, 
 Ana-
bacı bildim qızı, gəlini 
 m isralarŞ
nŞ
 m isal göst
ərmək olar. «Böyük ustad XX əsrin 
əvvələrində dediyi bir şeirində: 
 
Adım Ələsgərdi, mərdü mərdana, 
 
On iki şəyirdim işlər hər yana 
 m isralarŞ
nda çoxlu aŞ
Ş
q yetiŞ
dirdiyini iftixar hissi il
ə  qeyd 
etmişdir» [31, c.1, s.569]. 
Aşıq  Hüseyn  də  (1811-1891)  şeirlərində  özü  haqqında, 
mük
əmməl təhsil  alması,  çoxlu  mütaliə  etməsi barədə  məlu-
mat vermişdir. Müxtəlif ölkələri gəzib-dolaşması onun əsərlə-
rind
ən bəlli olur: 
 
37 

---

 
 
Şəmkirli Aşıq Hüseynəm, 
 M
ən burada yer eylədim. 
 Urumu, S
əlmas, Marağa, 
 
İsfahanı zar eylədim. 
 G
əzdim Çeçeni, Çərkəzi, 
 D
əmirqapı Dərbənd, Quba, 
 
Gürcüstanı var eylədim [31, c.1, s.582]. 
T
ərcümeyi-hal örnəkləri Molla  Cümənin (1854-1920) ya-
ra
dıcılığında daha çox və zəngindir. Məhz şeirlərindəki bioq-
rafik m
əlumatlara söykənərək  araşdırıcılar  onun  vətəni,  əsli-
n
əsəbi haqqında fikirləri inamla söyləmişlər. Şəkinin Göynük 
ma
halının Layisqi kəndindən, atasının Salah, anasının Reyhan 
olması aşıqın şeirlərindən məlum olur. Təhsili, savadı barədə 
bunları söyləmişdir: 
 
Oxuram, ustaddan almışam dərsi, 
 
Oxumuşam ərəb, türkinən farsı. 
 Fikrim seyr ed
ər ərşinən kürsi, 
 D
ərin kitabların mənasıyam mən. 
AMEA  Əlyazmalar  İnstitutunun xəzinəsində  XIX  əsrin 
son
ları 
  X X  
əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış Aşıq Talıbın 
[30] v
ə Aşıq Hüseyn Bozalqanlının [29] tərcümeyi-hal sənəd-
l
əri saxlanılır. Hər iki sənəd başqası tərəfindən yazıya alınmış-
dır.  Tərcümeyi-haldan  əlavə  burada  aşıqların  oxuduqları  nü-
mun
ələrdən seçmələr də  verilmişdir.  Aşıq  Hüseyn  Borçalıda 
x
əstə  yatarkən qəlbinin təlatümlərini qələmə  aldığı  gəraylıda 
bel
ə bildirmişdir: 
 Qürb
ət eldə xəstə düşdüm, 
 Hal
mı xəbər alan yoxtu. 
 
Qara bağrım şan-şan oluf 
 D
ərmanımı bilən yoxtu. 
 
 Qor eyl
əyif köhnə yaram, 
 
Sağalmağa yoxdu çaram. 
 V
ətənimnən intizaram 
 
38 

---

 
 O t
ərəfdən gələn yoxtu. 
 
 Söyün
əm bəhrə dalmışam. 
 
Canım atəşə salmışam. 
 Qürb
ət ölkədə qalmışam 
 
Dahı yada salan yoxtu [29, v.16]. 
T
ərcümeyi-hal sənədlərində Aşıq Hüseynin Aşıq Ələsgər-
l
ə, Aşıq Mirzə ilə, Aşıq Qədir ilə deyişmələri xeyli maraq do-
ğurur. 
Qeyd edildiyi kimi, günd
əlik, tərcümeyi-hal və xatirələrlə 
yanaşı səyahətnamələr də xatirə ədəbiyyatına daxildir. Onu da 
bildirm
ək lazımdır ki, səyahətnamələr ayrıca janr kimi tədqi-
qata c
əlb  olumuşdur.  Səyahətnamələrin klassik nümunəsi 
XVII yüzilin görk
əmli səyyahı Övliya Çələbinin (1611-1681) 
iri  h
əcmli 
 on cildd
ən ibarət  «Səyahətnamə»sidir. N.S.Ba-
narlı  Ö.Çələbinin özünə  əsaslanaraq səyahətə  başlamasını 
gördüyü bir röyadan sonra gerç
əkləşməsini bildirir. Çələbi bir 
gec
ə  yuxuda Hz.Məhəmmədi  görmüş  və  çox həyəcanlandığı 
üçün  «
şəfaət, ya Rəsulallah» demək əvəzinə «səyahət, ya Rə-
sulallah» söyl
əmişdir. Fəqət, Hz.Məhəmməd onu həm şəfaətlə, 
h
əm də səyahətlə təbşir etmişdir. Ayrıca Sad ibn Əbi Vəqqas 
t
ərəfindən də  gördüklərini  yazması  özünə  xatırladılmışdır. 
Ç
ələbi yuxusunu Qasım paşa Mövləvi Şeyxi Abdullah Dədəyə 
anlatmış və onun tövsiyəsi ilə əvvəlcə İstanbulda dolaşaraq bu 
şəhərin zəngin  bir  portretini  canlandırmaqla  səyahətnamə 
yazmağa  başlamışdır.  Daha  sonra  Çələbi  atasından  izinsiz 
Bursaya s
əyahət etmişdir. Nəhayət, atasının rizası ilə geniş bir 
yurd g
əzintisinə  çıxmışdır.  Bundan  sonra  Çələbi müxtəlif 
xarici ölk
ələrə  səyahət  etmişdir.  «Gördüyü  yerləri və  hadi-
s
ələri diqqətlə gözdən keçirmək; yerlərin tarixini, hadisələrini 
anlamağa çalışmaq və bütün əldə etdiklərini mümkün olduğu 
q
ədər  əlaqə  və  maraqoyandırıcı  bir  ifadə  ilə  anlatmaq böyük 
s
əyyahın birinci dərəcəli mövzuları arasındadır» [271, s.689]. 
Ədəbiyyatşünas  V.M.Kocatürk Övliya Çələbinin səyahət-
 
39 

---