116
Az.KTİETİ, Elmi Əsərləri 2017/3 səh. 197-201
UOT: 338.012
AQRAR SAHƏDƏ RƏQABƏT MÜHİTİNİN
FORMALAŞDIRILMASI MƏSƏLƏLƏRİ
Əliyeva Mətanət Lətif qızı
AKTN KTİETİ-nun dissertantı
XÜLASƏ
M
əqalədə rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalının əsas prinsipləri geniş şərh
olunmaqla bu sahədə
dünya t
əcrübəsinə istinadən yerli istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi
Açar sözl
ər: aqrar sahə, bazar iqtisadiyyatı, rəqabət mühiti, idxal-ixrac.
Mövzunun aktuallığı. sahələrinin kənd təsərrüfatı xammalına və ölkənin xarici ticarət əlaqələrin
genişləndirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən istehsal edilən məhsulların tələb
olunan bütün parametrl
ər üzrə keyfıyyət səviyyəsinin yüksəldərək dünya bazarında rəqabət aparma
qabiliyy
ətinin yüksəldilməsinin təmin edilməsidir. Ərzaq bazarında rəqabət
mühitinin dəstəklənməsi
istiqam
ətlərinə dair elmi məqalələrin mətbuatda çap etdirilməsi obyektiv zərurətdən irəli gəlir.
Bazar münasib
ətlərinə keçid aqrar sahədə aparılan iqtisadi islahatlar əvvəlki təsərrüfatçılıq
sisteminin dağılması fonunda yeni bazar infrastrukturlarının yaradılaraq formalaşması üçün zəruri
olan informasiya v
ə müxtəlif mülkiyyət formalarının yaranmasında öz müsbət təsirini göstərməyə
başladı. İqtisadiyyatın digər sahələrində olduğu kimi aqrar sahədə də sərbəst təsərrüfatçılıq fəaliyyəti
v
ə sağlam rəqabət mühitinin yaranaraq formalaşması mexanizmin inkişafına sahələr arasında və
m
əhsul istehsalçıları arasında iqtisadi tarazlığın təmin edilməsinə başlandı. Araşdırmalar göstərir ki,
ayrılıqda rəqabətin meydana gəlməsi ictimai əmək bölgüsünün formalaşması məhsul istehsalı və
satışı ilə eyni vaxtda meydana gəlmişdir. Bu vaxtdan başlayaraq rəqabət mühiti tədricən yaranmış və
t
əkamül dövrünü başa vuraraq optimal səviyyəyə çatmışdır. Mülkiyyətin yaranması rəqabət
mühitinin inkişafına imkan yaratmışdır. Çox haqlı olaraq iqtisadi ədəbiyyatlarda mülkiyyəti rəqabət
mühitinin başlıca atributu kimi qiymətləndirirlər, Rəqabət nəticəsində istehsalçı və istehlakçılar,
əslində paritet bir mühitə malik olaraq onların fəaliyyəti qarşılıqlı və daha
səmərəli fəaliyyətinin
n
əticələrinin təzahürü kimi qiymətləndirirlər, Təkmil rəqabət mühitinin təşkili təsərrüfat
subyektl
ərinin elmi-texniki tərəqqinin və mütərəqqi texnologiyaların ən yeni nailiyyətiərinin
istehsalata t
ətbiqinin həyata keçirilmə və məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinə, istehsal
x
ərclərinin azaldılmasına imkan yaradır. Digər tərəfdən təsərrüfat subyekti mənfəətin artırılmasına
çalışaraq geniş təkrar istehsalı davam etdirərək xarici bazarlarda öz əmtəə məhsullarının satışını
artırır.
Ölk
əmizin mövcud olduğu torpaq-iqlim şəraiti rəqabətqabiliyyətli kənd təsərrüfatı məhsulları
istehsalı üçün əlverişli olduğuna baxmayaraq, obyektiv və subyektiv səbəblər üzündən rəqabət
qabiliyy
ətli məhsul istehsalına olduqca aşağı səviyyədə nail olunmuşdur. Bunun da əsas səbəbləri
aşağıdakı qeyd edilənlərlə əlaqədar olmuşdur. 1) Sovetlər birliyındə inzibati-amirlik sistemi bazar
iqtisadi
sistemin
ə nisbətən rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalı bütün dövrlərdə aşağı olmuşdur. Bu
is
ə iqtisadi sistemin mahiyyətindən irəli gəlmişdir; 2) Azərbaycan keçmişdə də müstəqil olmadığına
gör
ə rəqabət qabiliyyətli istehsal sahələrinin inkişafına olduqca az fıkir verilirdi; 3) Sovetlər
dövründ
ə yaranmış iqtisadi elmi - texniki potensial müstəqilliyin ilk illərində dağılmağa başladı.
Qalan istehsal fondlarının əksər hissəsi fıziki və mənəvi aşınmağa məruz qalmışdır. 1) Belə bir
şəraitdə istər məhsul istehsalının həcmcə artırılmasına, yüksək rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalına
nail olmaq olduqca ç
ətin məsələ idi.-Məhsul istehsalının artırılaraq yüksək keyfiyyətli rəqabət
aparma qabiliyy
ətli məhsul istehsalı ilk növbədə müasir texnika və texnologiyaların istehsala nə
s
əviyyədə tətbiq edilməsindən bilavasitə bağlı idi. Odur ki, istehsal fondlarının müasir tələblər
117
əsasında yeniləşdirilməsi külli məbləğdə maliyyə və investisiya vəsaiti tələb edirdi.
Bu isə çətin və
uzun müdd
ətli proses olub kompleks tədbirlər sisteminin hazırlanaraq həyata keçirilməsini qarşıya
qoydu. M
əhz ona görə də, respublikada aqrar iqtisadiyyatın formalaşdırılaraq məhsul istehsalının
r
əqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi bilavasitə dövlətin üzərinə düşürdü. Belə ki, sahibkarlığın
inkişafına yenicə başlanmış, islahatlar tam başa çatmamış, təsərrüfat subyektləri öz təkamül
dövrl
ərini keçməmişdir. Dünya ölkələrinin təcrübələrindən məlum olduğu kimi aqrar iqtisadiyyatın
r
əqabət qabiliyyətli məhsul istehsalı öz növbəsində elmi-texniki, istehsal, təşkilati-idarəetmə, sosial-
m
ədəni, mənəvi potensialla və onlardan istifadə səviyyəsi ilə bilavasitə şərtlənir. Eyni zamanda, aqrar
iqtisadiyyatın formalaşdırılmasının, onun məhsul istehsalının artırılmasında müstəqilliyinin təmin
edilm
əsinin, son nəticə kimi əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinin formalaşması və
inkişafında mühüm rol oynayan, bazar münasibətlərini dərindən mənimsəyən insan amilinin
inkişafının mühüm şərti kimi çıxış edir. 2) Çünki o, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinin
bilavasit
ə nəticəsi olmayan bütün üstünlüklərin meyarıdır. Ancaq rəqabət vasitəsi ilə mənfəətin və
t
ərəqqinin sosiallaşmasına nail olmaq mümkündür. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hər bir dövlət
bazar iqtisadiyyatının bütün sahələrində məhsul istehsalının rəqabət qabiliyyətinin
yüksəldilməsinə
fıkir verməyə bilər. Dünya təcrübəsi göstərir ki, bu gün rəqabət daha çox ayrı-ayrı firma və struktur
arasında baş verir. Bu baxımdan təsadüfı deyildir ki, müasir rəqabət nəzəriyyəçiləri öz
t
ədqiqatlarında daha çox fırma və şirkətlərin materiallarına istinad edirlər. Lakin hər bir firma və
şirkət milli iqtisadiyyatın subyekti olduğuna görə iqtisadiyyatın mikro səviyyədə rəqabət qabiliy-
y
ətinin artması makroiqtisadiyyatın inkişafına bilavasitə öz təsirini göstərir
və buna görə də dövlət
bütün s
əviyyələrdə iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinin artmasında maraqlıdır. Buna baxmayaraq
aqrar iqtisadiyyatın formalaşması və inkişafında, habelə, ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin
olunmasında bunları bir- birindən fərqləndirmək tələb olunur. Belə ki, aqrar iqtisadiyyatın mikro
s
əviyyəsində üstəlik mənfəət əldə etmək uğrunda rəqabət mübarizəsi əmək məhsuldarlığının
yüks
əlməsinə və buna görə də sahibkarın gəlirinin çoxalmasına, daxili təhlükənin qarşısının vaxtında
alınmasına səbəb olursa aqrar iqtisadiyyatın makroiqtisadiyyat səviyyəsində rəqabət qabiliyyətinin
yüks
əlməsi bu sahədə ölkənin xarici təhlükədən qorumağa imkan yaratmış olur.
Bazar münasib
ətlərində aqrar iqtisadiyyatın təhlükəsizliyinin təmin edilməsində daxili
və xarici
amill
ər vəhdətdə təsir göstərsə də beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın intensivləşməsi, qloballaşma
prosesinin genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq xarici iqtisadi təhlükənin rolu əvvəlki dövrə nisbətən
əsaslı səviyyədə artır, Məhz buna görə də Azərbaycanda xarici bazarlar üçün istehsal olunan
m
əhsulların rəqabət qabiliyyətinin artırılmasına diqqətin artırılması tələb olunur.
Dünya bazarına ixrac olunan kənd təsərrüfatı məhsulları rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsinin
ümumi qanunlarından biri bu və ya digər məhsulların fərdi dəyərinin dünya bazar dəyərindən aşağı
olması, eyni zamanda tələb və təklif qanunlarının təsiri ilə dünya qiymətlərinin formalaşmasıdır.
Bunun özü is
ə ölkədən o məhsulların ixrac olunmalıdır ki, onlarda həmin məhsulların istehsalı üçün
t
ələb olunan istehsal amilləri başqa ölkələrə nisbətən çox və ucuz olsun. Həmin məhsulların ixracı
iqtisadi c
əhətdən dövlət yaxud təsərrüfat və müəssisələr üçün daha səmərəli olduğundan həmin
m
əhsulların ixracına daha əlverişli şərait yaratmalıdırlar. Bunun əksinə, dövlət o məhsulları idxal edir
ki, h
əmin məhsulların istehsalı ölkə daxilində xarici bazarlardakı qiymətə nisbətən daha ucuz başa
g
əlsin. Ona görə əməli fəaliyyətdə əsas diqqət iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətini yüksəldilməsi üçün
ölk
ənin müvafiq istehsal amilləri ilə yaxşı təmin olunduğu sahələrin üstün inkişafına yönəldilməlidir.
İnkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi artımın amillər üzrə təhlili göstərir ki, onların mənbələrinin
təkrar
istehsal xarakterind
ən asılı olaraq rəqabət üstünlüyünün təmin edilməsində müxtəlif rol oynayır. Belə
ki, 80-ci ill
ərə kimi dünya miqyasında hər hansı bir ölkənin rəqabət qabiliyyətinin təmin edilməsində
t
əbii resurslar, əmək ehtiyatlan və kapital kimi istehsalın əsas amillərinin kəmiyyət və keyfiyyət
göst
əriciləri həlledici rol oynayırdı. Lakin hazırda bu vəziyyət xeyli dəyişmişdir. Bu elmi-texniki
t
ərəqqi nailiyyətin tətbiqi ilə əlaqədar aqrar iqtisadiyyatın inkişafında insan amilinin rolunun
artmasıdır. Başqa sözlə, təbii amilləri tərəqqi amilləri üstələmişdir. Tərəqqi amillərinə daxil olan öl-
k
ənin elmi-texniki, informasiya potensialı, əhalinin
ümumi təhsil səviyyəsi, xüsusən, müvafıq
istehsal sah
ələri üzrə ixtisaslı kadrların kəmiyyət və keyfıyyət ilə fərqlənir.