Niyazi berkes tüRKİYE'de çAĞDAŞLAŞMA

G

İ

R

İŞ

 

tanbul'u aldığı sıralarda doğmaya başlamış, Kanunî Süleyman zamanında kendine 

özgü yönünü ve rengini almış bulunuyordu.

 

Bunu düşün planındaki bir olayla, yeni Avrupa'nın gelişmesinde birinci de-

recede etkisi olan bir olayla belirleyebiliriz: Fatih'in İstanbul'u kuşatması sırala-

rında Avrupa'nın göbeğinde Gutenberg ilk basacağı kitabı hazırlıyordu. Üç yıl uğ-

raşıldıktan sonra 1456'da ilk kitabın basılışı bitti. Eğer basımcılığın yol açtığı 

olaylardan biri olan dinde uyanış hareketini ve Martin Luther'in İncil'i  Alman-

ca'ya çevirerek (1519) Roma Kilisesi'ne karşı gelişini ele alacak olursak, bu da II. 

Bayezit (1481-1513), I. Selim (1512-1520) ve Kanunî Süleyman (1520-1566) 

zamanlarına rastlar. 1500'de altmıştan çok Alman şehrinde matbaa açılmış bulu-

nuyordu. Yalnız 15. yüzyılda Avrupa'da 1.700 matbaa kurulduğu, 15-20 milyon 

kitap basıldığı tahmin edilmektedir.

 

Bu olayların bize anlattığı şey, yeni Batı'ya yanı başında olduğu halde Os-

manlı geleneğinin yabancı ve aykırı kalmış olmasıdır. Fakat Osmanlı sisteminin 

yabancısı ve aykırı bulunduğu bu yeni Batı uygarlığı ile hiç ilişkisi olmamıştır de-

meye de olanak yoktur. Tersine, bu yabancılığa ve aykırılığa karşıt bir biçimde 

geniş bir ilgi alanı ortaya çıkmıştır. Osmanlı düzeninin bozulması da bu ilişkilerin 

etkilerinin sonucu olmuştur.

 

Osmanlıların, Asya, İslâm, İran, Selçuk, Moğol ve Bizans geleneklerinden 

aktarılan üstünlük duygusu, âlemin hükümranı olma misyonu o denli güçlü idi ki 

ona ne ruhanî İslâm halifeliği, ne Şiîlik, ne Bizans sonrası Rum dünyası meydan 

okuyabilmiştir. Tersine, çoğu zaman onlar tarafından desteklenmiştir. Osmanlı-

larda bu halkların tahammül edemeyecekleri iki şeyin ikisine de aykırı olan yan-

lar bulunuşu bu destekleyişe yol açmıştı. Bunlar teokrasi ve feodalizmdir. Osmanlı 

düzeni ne bir teokrasi, ne de feodal bir düzen olduğundan, o düzenin gelişi bu 

halklar için bir kurtuluş oluyordu. Bunların desteklemeleri, devlet yönetimi ala-

nında o denli ileriye gitti ki Osmanlı devleti sonunda bir Türk devleti olmaktan 

çıktı; Osman ailesinin zaptı altına giren Türklerden başka Yakın Doğu ve Balkan 

halklarından devşirilmiş kişilerin devleti durumuna geldi.

 

Bu çeşitli kaynaklardan derilmiş olan Osmanlı yöneticileri, devletlerini iki kı-

tanın, iki denizin, iki dinin, iki âlemin efendisi olmaya aday sayacak aşırı bir bü-

yüklük duygusu geliştirdiler. Kendi açılarından böyle bir duyguda haklı görünü-

yorlardı. Osmanlı devleti, Asya despotik sistemler dizisinin en son doruğu olmuş-

tu. Doğmakta olan yeni Batı'da bu duyguyu kıracak dinsel, siyasal, hattâ ekono-

mik bir güç henüz yoktu. 16. yüzyılın ortalarına dek o zamanki Hıristiyanlık Av-

rupası'nın asıl gövdesi olan Katolik dünyası, Kanunî Süleyman döneminin gücü 

karşısında ezilmek tehlikesiyle bile karşı karşıya idi. Yeni Batı, Avrupa ve Akde-

 

37

 

---

TÜRK

İ

YE'DE ÇA

Ğ

DA

Ş

LA

Ş

MA

 

niz dışına sıçramamış olsaydı o zaman "Türk tehlikesi" denilen olayın korkulan 

sonucuna uğrayabilirdi.

8

 Militer tutumlarına bakılırsa Osmanlılar da buna inan-

mış görünürler.

 

Böylece, 16. yüzyılın sonlarına dek yeni doğan Avrupa'nın etkisi duyulma-

mıştır. 17. yüzyılın sonlarına dek düşün düzeyinde de böyle olduğunu görürüz, 

örneğin, 1574 ile 1649 arasında yaşamış olan tarihçi İbrahim Peçevî, içinde Er-

delli (Transilvanyalı) ve Unitarius akidesinde olan kişilerin (bunlardan aşağıda 

İbrahim Müteferrika dolayısıyla söz edilecektir) getirdiği ünlü matbaacılar bulu-

nan Peç şehrinde doğduğu, orada yaşamının son yıllarında tarihini yazdığı, Ma-

car tarihçilerinin eserlerini bildiği, kendi tarihinde Avrupa'da kitap basma sanatı-

nın yayılması üzerine olumlu sözler söylediği halde, üstelik kitap basma sanatı İs-

tanbul'da ve Selanik'te Müslüman olmayan topluluklar arasına da girmiş olduğu 

halde, Müslüman Osmanlı yazı hayatında 280 yıldan fazla süre bu yeni sanatın 

hiçbir etkisi olmamıştır. Peçevî'nin zamanında matbaacılığın Avrupa'ya yayılmış 

olmakla kalmayıp Amerika'ya ve Rusya'ya geçmiş bulunduğunu şu tarihlerden 

izleyebiliriz: matbaacılık 1464'te İtalya'ya, 1465'te İsviçre'ye, 1467'de İngilte-

re'ye, 1470'te Fransa ve Hollanda'ya, 1473'te İspanya ve Macaristan'a, 1481'de 

(?) İstanbul Yahudileri arasına, 1483'te İsveç'e, 1528'de (kesin olarak) İstanbul 

Yahudilerine, 1539'da Meksika'ya ve 1563'te Rusya'ya yayılmıştır.

 

17. yüzyılın başında Batı Avrupa'daki gelişmeler, siyasal alanda olmaktan 

çok ekonomik alanda Osmanlı imparatorluğu'na (para ve fiyat devrimi biçiminde) 

çarptığı halde

b

, bunun yarattığı bunalımın bu çarpmanın sonucu olduğu 18. yüz-

yılın başına dek kimsenin aklına gelmemiştir. Batı, hattâ Avrupa diye tanınan bir 

dünya birimi Avrupa'nın kendisinde bile yoktu. Osmanlıların, "kefere" sözcüğü 

altında topladığı Avrupa halklarına ve devletlerine karşı (eskiden Bizanslılarda ol-

duğu gibi) üstünlük duyguları o denli aşın idi ki, bunların ticaret temsilcilerine 

kendi ekonomilerinin ve siyasal örgütlerinin temellerini etkileyecek ticarî imtiyaz-

lar

0

 vermekte sakınca görmedikleri gibi tımar sisteminin, kapıkulu örgütünün, bü-

rokrasi ve maliyenin altüst olmasının 18. yüzyıl Avrupası'nın ekonomik etkileri-

nin sonucu olduğu, sonraki etkilerini önceden görecek bir biçimde anlaşılmamış, 

bu yüzden, bu sezişe karşın, eylem yönünden başarılı bir girişim olmamıştır. Bu-

nun başlıca nedenleri padişahlık sisteminin ekonomik görüşünün yeni ticaret sı-

 

a Niyazi Berkes'in, vefatından önce Türkiye'de Çağdaşlaşma'nın yeni baskısına hazırlandığı anlaşılı-

yor; bu tümcenin iki yanına, "Luther'le ilgili yazı" ve "Buraya hereşy hareketleri üzerindeki umut ve-

rici etki konabilir" notlarını düşmüş.

 

b Tam buraya, "Bunun mahiyeti anlatılabilir" notu düşülmüş.

 

c "Ticarî" sözcüğü ilk baskıda yok; Berkes, kendi kopyasının kenarına "Ticarî imtiyazlar" diye not düş-

müş.

 

38

 

---