Niyazi berkes tüRKİYE'de çAĞDAŞLAŞMA

TÜRK

İ

YE'DE ÇA

Ğ

DA

Ş

LA

Ş

MA

 

Katoliklik'ten çok Müslümanlık'a benzediğini, kendilerinin o zaman Osmanlıların 

baş düşmanı olan Katoliklerin (Papalık, ispanya ve Avusturya kastediliyor) zul-

müne uğradıklarını, başka dinden insanlara aralarında yer vermek ve hoşgörü 

göstermekle ün kazanmış Osmanlıların kendilerine yer vereceklerine inandıkları-

nı, kendilerinden Müslümanlara hiçbir zarar gelmeyeceğini anlatır.

 

Rochefort projesinin üçüncü bir noktası daha vardı ki, konumuz açısından 

daha önemli olduktan başka, o sıralarda kimi devlet adamlarının düşündüğü kimi 

fikirlere de uygun bir noktadır. Rochefort'un açıklamasına göre, Osmanlı devleti-

nin çekmekte olduğu malî sıkıntının başlıca nedeni, Avrupa ile ticaretinin yarattı-

ğı dengesizlikti. Avrupalılar, Osmanlı ülkelerinin yetiştirdiği hammaddeleri ucuza 

alarak kendi ülkelerine götürüyorlar, kendi sanayilerinde bunları yapılmış madde-

ler haline getirip daha pahalıya satmakla hem Osmanlı ülkelerinin doğal zengin-

liklerini çalıyorlar, hem de halkın servetinin Avrupa'ya akmasına yol açıyorlardı. 

Türkiye'de değerli metal kıtlığının, sikke (madenî para) enflasyonunun ve malî 

bunalımın başlıca nedeni bu idi. Huguenot'ların getireceği teknik bilgilerle yerli 

hammaddeleri kullanacak yeni bir sanayi kurulabilirdi ve bu, ülkenin ekonomik 

kalkınmasını sağlayacak biricik çare idi.

 

Rochefort projesinin bu son iki fikrinin o zamanın Osmanlı devlet 

adamlarının aklına yatkın geldiği meydandadır. Çünkü bir süreden beri yalnız 

militer ıslahat gerekliliği fikri kadar, malî bunalımın nedenini de bulmak yolunda 

aramalar başlamış bulunuyordu. Fakat, bir yandan Hindistan'dan dokuma ustaları 

getirilerek dokumacılık sanayiini ıslah etme (1702-1703'te sadrazam olan Râmî 

Mehmet Paşa'nın yapmaya çalıştığı  şey buydu), bir fırsatını bulup 

Kapitülasyonları kaldırma (1713'te sadrazam olan Damat veya Şehit Ali Paşa'nın 

yapmaya çalıştığı buydu) düşünceleri bulunduğu halde, bu iki alanda önemli bir 

gelişme olmamıştı. Kısa bir süre önce benzer düşüncelere varılmış olması 

yüzünden Rochefort'un teklifinin İbrahim Paşa'ya çekici göründüğünü projenin 

Divan'da tartışılmış olması da gösterir.

11

 

İşte, yukarıda sözünü ettiğimiz Takrir ya da Muhtım'daki Hıristiyan-Müslü-

man konuşmasının 1718'de tartışılan Rochefort projesinin bir yansıması olduğuna 

inanabiliriz. Yine biliyoruz ki Huguenotların  kabul edilme isteği reddedilmiştir. 

Fakat, Huguenot\arın Balkanlar'da bir yerde yerleşme isteğinin daha sonra göre-

ceğimiz Comte de Borıneval zamanına değin sürdüğüne bakılırsa, bu reddediş son 

ve kesin bir karar değildi.

 

Daha sonra matbaanın açılması ve kapanması olayında göreceğimiz gibi, 

Cevdet Paşa bunu, "yeni nizam asker tertip etmek mutlaka Avrupa'dan muallim 

ve mühendis getirilmesine bağlı olduğu halde o devrin ricalinde bunu yapacak ve

 

48

 

---

İ

LK A

Ş

AMA

 

asrın müşkülâtını halledecek kadar bilgi olmayışı" na bağlar. Gerçekte bir eksiklik 

varsa bu, Avrupa'dan muallim ve mühendis getirtme işindeki bilgisizlik değil, sö-

zü edilen projenin anlatmaya çalıştığı ekonomik ve sınaî kalkınma gereğinin mili-

ter çağdaşlaşma girişimi için kesin bir koşul olduğunun yeterince anlaşılmamış ol-

masıdır. Rochefort projesinin benimsenmeyişinin nedeninin taassup ya da cehalet 

değil, başka bir engel olduğunu da, bu proje hakkında bilgi veren Avusturya ajanı 

açıkça bildirmektedir. Projenin karşısına çıkan güç şeriat taassubu değil, Katolik 

taassubu ve Fransız ticaret çıkarları olmuş, Osmanlı rüşvetçiliği de buna aracılık 

etmiştir. Projeyi suya düşürten kişi, o zamanki Fransız elçisi Marquis de Bon-

nac'tır (elçiliği 1716-1724). Ajan Chenier'nin bildirdiğine göre Rochefort'un fikir-

lerini çok kişiye açıkça anlatması yüzünden elçi kısa süre içinde onun İstanbul’a 

niçin geldiğini öğrenmişti. Birçok Avrupalı ve Osmanlı yazarının bize bildirdiği gi-

bi, o zaman Avrupalılarla Osmanlılar arasındaki hiçbir görüşme tercümanlar ne-

deniyle gizli kalamıyordu. Fransız elçisine müzakereler ve Divan'daki tartışmalar 

hakkında günü gününe ve kelimesi kelimesine bilgi getiren Bâb-ı Âlî'nin tercü-

manı, Fransız elçiliğinin casusu idi. Ama bunları öğrenmek için elçinin çok açık-

göz bir diplomat olmasına da gerek yoktu. Elçinin başarısı hükümetinin kendisine 

verdiği direktife uyarak, Avrupalı elçilerce o zaman çok kullanılan rüşvet yolu ile 

projeyi önlemiş olmasıdır.

 

Sözünü ettiğimiz ekonomik ve sınaî kalkınma ile ilgili fikirler, Marquis de Bon-

nac'a hükümeti tarafından verilen talimata taban tabana zıt fikirlerdi. Borınac'ın ra-

porlarından anlıyoruz ki,

12

 İstanbul'a geldiği zaman henüz sağ olan Ali Paşa iki şeyi 

yok etmeyi kafasına koymuştu: Kapitülasyonlar ve Katolik misyonerlerin faali-

yetleri. Halbuki o zaman Fransa'nın Yakın Doğu politikasının başlıca iki amacı 

bunları korumak ve genişletmekti. Elçi, krala yazdığı raporunda şöyle der: "Bu 

adam (Ali Paşa) iki üç yıl daha kalsaydı belki de kapitülasyonları kaybedecektik. 

Kapitülasyonların hukuksal temeli o denli zayıftır ki

13

 bunların devamı için boyuna 

uğraşmak gerekir. Ali Paşa bunu anlamıştı. Benim amacım kapitülasyonların yeni-

lenmesi ve pekiştirilmesidir. Bütün echelle'lerde (Fransız ticaret kolonilerinin bu-

lunduğu liman kentlerinde) tebaanız daha çok teşvik edilirse ticaretleri artacak, iş-

leri sağlamlaşacaktır".

14

 Elçi öteki ödevinin Yakın Doğu'da Katoliklik'in yayılması 

olanaklarının sağlanması olduğunu belirtir. Rumlar ve Ermeniler arasında Katolik-

lik'i yaymak gerekti. Fransız ticareti için en elverişli kişiler bunlar arasında idi.

15

 

Yeni görüşlerin belirdiği bir dönemde, çağdaşlaşma işinin en zorunlu yanı 

olan ve yeni Batı ekonomisi ve teknolojisi yönünde ileri sürülen yolda kalkınma 

olanağının tıkanması, Fransız elçisinin kapitülasyonları sürdürme yolundaki gay-

retleri, 22 yıl sonra yenilenen 1740 kapitülasyonları ile tamamlandı.

 

49

 

---