Nizami muradoğlu söZÜn məMMƏd araz
Yüklə 1,27 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elektron mənbələr
- 2011-2013. ƏLAVƏLƏR AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI BAKI ŞƏHƏRİ
- Nizami Muradoğlu AMEA Folklor İnstitutu email:nizamimurad@gmail.com
- Məmməd Arazın Fransa həyatından yazdığı şeirlərində folklor elementləri
- Açar sözlər: Məmməd Araz, Paris, Eyfel qülləsi, vətən. Folklore elements in the poems written by Memmed Araz about the life of France Summary
- Key words: Memmed Araz, Paris, Eifel tower, native land. TÜRKİYE CUMHURİYETİ ŞANLI URFA KENTİ (NİSAN 2012) Nizami Muradoğlu
Türk dilində
Rus dilində
Elektron mənbələr
2011-2013. ƏLAVƏLƏR AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI BAKI ŞƏHƏRİ AMEA Folklor İnstitutu,“Azərbaycan Folkloru Avropa Sivilizasiyası Kontekstində” mövzusunda elmi-praktiki konfransın materialları, 21/12-2011, Bakı, 2012, s.130-136 Nizami Muradoğlu AMEA Folklor İnstitutu email:nizamimurad@gmail.com MƏMMƏD ARAZIN FRANSA HƏYATINDAN YAZDIĞI ŞEİRLƏRİNDƏ FOLKLOR ELEMENTLƏRİ Söz səltənətinin mahir ustadlarından biri olan Məmməd Arazın yaradıcılığında 1969-1970-ci illərdə Fransa həyatından yazdığı şeirlərinin xüsusi rolu vardır. Bu şeirlər sayca çox olmasa da, məna tutumuna və məzmununa görə şairin yaradıcılığında əhəmiyyətli yer tutur. 1969-cu ildə Fransanın Arl və Nim şəhərlərində qonaq olan şair “Uzaq diyarda bir gecə” adlı şeirini yazır. Şəhərin ən uca mehmanxanalarının birində şairi tənhalıq və qəriblik hissləri ağuşuna alır, darıxdırır: Qərib evinin qapısı Yaşmaqlı - həyalı olarmış. Qərib olan yerdə Telefonu da lal olarmış (1,357). Bu sükunət, qəriblik içərisində şairin “tənhalıq təzyiqi həddini aşıb, yeddi yüz səksənə yaxınlaşır”. Göründüyü kimi nağıllarımızdan gələn şişirtmə rəqəmlərdən, mübaliğədən istifadə edərək şair qürbətdə yaşadığı hissləri oxucularına çatdırmağa çalışır. Bu möhtəşəm şəhərdə “işığı sırtılmış dəbdəbələr, aşağıdan uca, yuxarıdan alçaq görünən mərtəbələr “şairin ruhuna yad olduğundan onun xəyalına “Araz vadisi, Qarabağ düzü” gəlir. Axı, bu Kəmərli çinarlarının, qalxanlı qayaların əhatəsində “çoban Ələsgərin əlləş-pəlləş itləri” onu ayağının tozundan tanıyır. Ona görə də şair bu oteldə qala bilmir, geri qayıtmağı üstün tutur. “Uzaq diyarda bir gecə” şeiri min illərin sınağından çıxmış, “əzizim vətən yaxşı, geyməyə kətan yaxşı, gəzməyə qürbət ölkə, ölməyə vətən yaxşı” bayatısından doğan dərin hissləri özündə ehtiva edən şeir nümunələrindəndir. Şairin vətənpərvərlik hisslərini coşduran, gördüyü, duyduğu və yaşadığı mühitin təzadlarını əks etdirən əsərlərindən biri də 1970-ci ilin yanvar ayında Parisdə yazılmış “Ağ şəhərli qaralar” şeiridir. Vətənindən didərgin düşüb, Afrika qitəsindən ayrılıb Avropaya – dünyanın mədəniyyət mərkəzinə gələn qara dəriliyə də, təbii ki, Parisdə iş tapılır. Amma bu iş qara dərilinin özünə nə cür və nə qədər təsir edib - etməməsindən asılı olmayaraq, dünyanın dərdini zərif çiyinlərində daşımağı özünün mənəvi borcu hesab edən şairi sıxıb incidirdi: Nə yaxşı iş tapdı, ona yad ölkə, Bir qitə şəninə deyilmi ayıb? Doğma vətənində ona süpürgə, Ya da süpürməyə yer tapılmayıb? (3,127) Bu ağ şəhərli qara adamın yolunu küçələrdən başqa kimsə gözləməz, kimsə onun varlığını belə hiss etməz. O isə hər səhər hamıdan tez oyanar, işə tələsər, axşam hamıdan sonra işdən qayıdar. Qara adamın taleyi də qara yazılıbdı. Paris şəhəri nur içində pırıl-pırıl yansa da, qara dərilinin ürəyinə nur saça bilmir. Sanki o, bir qara reklamdır: Yanır nur içində Paris axşamı, Onun ürəyinə nur düşə bilmir, O da küçələrin qara reklamı İşıqlar rəngini dəyişə bilmir (3,128). Belə bir atalar sözü var: “Qara qızın bəxti olsaydı, anadan ağ doğulardı” (4,179). Ağ şəhərli qara adam da, görünür, bəxti qara doğulmuşdu. Bu qara adamın taleyi sanki Məhəmməd Fizulinin “Şəbi-hicran yanar canım, tökər qan çeşmi-giryanım, oyadar xəlqi əfqanım, qara bəxtim oyanmazmı (5,47) - deyən aşiqinin hicran gecəsi taleyinin oxşarıdır. Fərq ondadır ki, aşiq hicran gecəsi qara bəxtinin oyanmadığından şikayət eləyib göz yaşı axıdırsa, ağ şəhərin qara adamı Parisin nurlu gecələrində də, ağ gündüzlərində də qara bəxtinin oyanmayacağına əmindir, göz yaşlarını içinə axıdır. Aşiqin ahu-fəğanı bütün xəlqi oyadırsa, qara adamın ahu-fəğan eləyib dərdini yüngülləşdirmək imkanı da yoxdur, azca narazılıq onu tapdığı bu işindən də məhrum edə bilər. Şeirin sonunda müəllifin ümumiləşdirməsi xalq deyiminə çevrilərək dillər əzbəri olmuşdur: Hər yerdə harınlar kef altındadı, Dərdlini yedəkdə dərd sürüyürdü. Harda qara gördüm yük altındadı, Harda qara gördüm yer süpürürdü(3,128). Məmməd Araz qara adamın qara dərdini ürəyinə yazırdı. Qara adam dərdin yedəyində süründüyü kimi şair də bu kədərin, bu düşüncələrin yedəyində “Eyfel qülləsində”n bir daha Parisə baxıb fikirləşirdi: Eyfel qülləsindən Parisə baxdım, Dünya nə işıqlı, dünya nə gözəl! Dünyanı yaxından görmək istəsən, Parisi Eyfeldən tamaşaya gəl (3,129). Eyfel qülləsindən baxanda qara adamların qara dərdləri də bir anlıq şairin yadından çıxır, dünyada ideal bir həmahənglik yaranırdı. Kinli, qəzəbli krallar adiləşir, yollar-səadətə aparan yollar hamı üçün eyniləşir, hətta qəbiristanlıqlar da şəhər kimi gözəlləşir, analar körpəli, arazlar körpülü görünürdü. Aclar, hərislər sanki yatmışdı, istismara, zülmə son qoyulmuşdu, hamı bərabər idi, hər şey gözəldi: Eyfel qülləsindən Parisə baxdım, Elə bil gözümdə “düzəldi” dünya. Eyfel qülləsindən Parisə baxdım, Eyfel qülləsində gözəldi dünya (3,130). Məmməd Araz şeirin sonuncu bəndində təəssüf hissi ilə dünyanın məhz Eyfel qülləsindən gözəl göründüyünü qeyd edirdi. Eyfel qülləsi dünyanın ən hündür qülləsi, Paris də ən gözəl şəhəridir. Ancaq dünyada daha başqa qüllələr və şəhərlər də var. Bu şəhərlərin əksəriyyətində aclıq, səfalət və dağıntı baş alıb gedir. İnsanlar hər addım başında təhqir olunur, iztirablara məruz qoyulur, elə Parisin özündə də bərq vuran işıqların arxasında kölgəliklər kifayət qədərdir. Şair hiss edirdi ki, Fransa həyatından yazdığı şeirlərin içərisində çatışmayan nə isə vardır. Bu qəribə hiss uzun zaman şairi tərk etmirdi. Ona görə də 1970-ci ilin yanvar ayında yazmağa başladığı “Viktor Hüqo qitəsi” şeirinə həmin ilin oktyabr ayında yenidən qayıdır və onu tamamlayır. Bunu həm də şairin Fransa həyatı ilə bağlı duyğularının yekunu kimi də qiymətləndirmək olar: Salam, Yelisey meydanı, Salam, salam! Dünyanın ən böyük İşıqlı muzey meydanı, Salam, salam! Qələbə tağları himində, Quylanan ölkələr Salam, salam! Ağızdan qapılmış Yarımçıq tikələr Salam, salam!(3,131) Şair bu möhtəşəm meydanda, bu əzəmət qarşısında bir anlığa da olsa, Parisin dünənini, onun işğalçılıq siyasətini, apardığı dağıdıcı müharibələri unutmaq istəyir. Xahiş edir ki, sinəsi alov püskürən bombalarla dolu olan qırıcı təyyarələrin yükünü lava düzlərinə, vulkan tabaklarına boşaldın. Məmməd Araz Fransanı ədalətin, haqqın uğrunda mübarizlərin yanında görmək arzusundaydı. Hesab eləyirdi ki, dünya mədəniyyətinə Viktor Hüqo kimi bir şəxsiyyət bəxş edən ölkə, həm də, dünyanın ədalət mücəssəməsi olmalıdır, çünki Hüqonun “Səfillər” əsəri təkcə keçmiş Fransa həyatının eybəcərliklərini açıb göstərmirdi, eyni zamanda dünya xalqlarının əksəriyyətinin yaşadığı problemləri əhatə edirdi. Səfillər hər yerdə səfil həyatı yaşayrdı, istismarçılar hər yerdə istismar edirdi. Ona görə də bəşəriyyət buranı, bu Paris şəhərini, bu Yelisey meydanını Avropa qitəsinin içində bir qitə-Viktor Hüqo qitəsi kimi tanıyırdı. Axı bura həm də, azadlıq mücahidləri Paris kommunarlarının vətəni idi. Paris kommunası (1871), ilk proletar inqilabı və fəhlə sinfi hökuməti idi (6,466). Fransız xalqı həmişə sülhsevər, işğalçılığa, irticaya qarşı olmuşdur. Məhz bu baxımdan da Paris səhərində ucaldılan kral heykəllərinin arxasında şair xalq heykəllərinin gizləndiyini sezirdi: Salam abidə-sərkərdələr! Salam, yüz il əvvəlin Kommunar səngəri! Salam,
Kral heykəlləri, arxasında gizlənən xalq heykəlləri!(3,131) Bununla belə şairin daxili aləmi narahatdır. Per-Laşez qəbirstanlığının divarları önündə güllələnən kommunarları unuda bilmir. Sanki bütün qəbirstanlıq havar çəkir, insanları ayıq-sayıq olmağa səsləyir, əsrimizin gözündə bir tufan, burulğan, vahimə, bu gözəlliklərin özündə bir ölüm gizləndiyini xəbər verirdi: Eşidirsinizmi: Per-Laşez şəhəri havar çəkir... Əsrimizin gözündə Bu tufan, burulğan, vahimə nədir? Gözəllik özündə, Özündən xəbərsiz, Ölüm də gizlədir! Bura Yelisey meydanı, Dünyanın ən nadir- abidə süfrəsi! Bura Viktor Hüqo qitəsi!(3,134) Atalardan qalma bir məsəldə deyilir:-“Min acını yeyərlər bir şirinin xatirinə”(7). Məmməd Araz da bu prizmadan çıxış edərək Viktor Hüqo xətrinə, kommunarlar xətrinə Fransanın dünya düzənində oynadığı işğalçılıq siyasətini, apardığı müharibələri, tökdüyü qanları unutmağa çalışırdı. Tarixi abidələr qalereyası Yelisey meydanını alqışlayır, onu tarixin incisi, dünyanın bəzəyi adlandırırdı: Yaşa, Yelisey meydanı, Yaşa, yaşa! Dünyanın ən böyük, İşıqlı,
güney meydanı, Yaşa, yaşa!(3,134) Beləliklə, Məmməd Arazın Avropa mühütü ilə bağlı yazılarında təsvir etdiyi hadisələrə Azərbaycan xalqının mənəvi aləmi konteksində yanaşdığının şahidi oluruq. Şair hansı mövzuda yazırsa yazsın, nə haqda danışırsa danışsın, mənşəyində, əsərlərinin bədii siqlətində və ruhunda folklor əlamətləri hiss edilir, xalqımızın min illərlə yaratdığı şifahi ədəbiyyat inciləri öz gözəlliyini qoruyub saxlayır, oxucunun mənəvi dünyasının zənginləşməsinə kömək edirdi.
1. M.Araz, seçilmiş əsərləri,dörd cilddə,III c. Bakı, “Ozan”, 2003. 368 s. 2. Bayatılar,toplayanı,tərtib edəni H.Qasımov, Bakı, Azərnəşr, 1960. 254 s. 3. M.Araz, seçilmiş əsərləri, dörd cilddə,II c. Bakı, “Ozan”, 2003. 332 s. 4. Atalar sözü, toplayanı Ə.Hüseynzadə, tərtib edəni H.Qasımzadə, Bakı,”Yazıçı”, 1985. 690 s. 5. M.Fizuli, altı cilddə, I c.Bakı, Azərnəşr, 1996. 448 s. 6. ASE, VII c. Bakı, ASE Baş redaksiyası, 1983. 624 s. 7. Ordubad bölgəsindən toplanmış atalar sözü. Materiallar şəxsi arxivimizdədir. Məmməd Arazın Fransa həyatından yazdığı şeirlərində folklor elementləri Xülasə Məmməd Arazın Fransa həyatından bəhs edən şeirlərində də folklor elementlərinə rast gəlirik. Şair Paris şəhərində qonaq olarkən yazdığı “Ağ şəhərli qaralar”, “Eyfel qülləsində” və “Viktor Hüqo qitəsi” şeirləri bu baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu şeirlərdə vətənə bağlılıq, qürbət diyarda qəriblik hissləri folklordan qaynaqlanan duyğularla təsvir edilmişdir. Açar sözlər: Məmməd Araz, Paris, Eyfel qülləsi, vətən. Folklore elements in the poems written by Memmed Araz about the life of France Summary One can meet folklore elements in the poems by Memmed Araz about the life of France. Being a guest in the town Paris he wrote the poems called “Ag sheherli garalar” (Negroes living in White town), “Eyfel qülləsində” (“In the tower Eifel”) “The continent Viktor Hugo” have the great importance. In these poems the love to the native land, the loneliness were described with the feelings welded from the folklore. Key words: Memmed Araz, Paris, Eifel tower, native land. TÜRKİYE CUMHURİYETİ ŞANLI URFA KENTİ (NİSAN 2012) Nizami Muradoğlu AMEA Folklor Enstitüsü email:nizamimurad@gmail.com MEMMED ARAZ ŞİİRLERİNDE İKTİSADİ İLİŞKİLERİN FOLKLOR KAYNAKLARINA YENİ BAKIŞ Azerbaycan halk şairi Memmed Araz XX.asrın sonlarında küreselleşen dünyanın iktisadi ve ticari ilişkilerini hayatında hisseden ve yaşantılarını ananevi yazı yöntemlerinden ayırarak kendi süzgecinden geçirip yeni bir tarzda biçimlendiren, okucuya takdim edebilen çok büyük sanatkarlardandır. Pazar ilişkilerinin ortaya çıktığı bir devirde şair kendi gurur ve azametini yüce tutarak eğilmedi, her zaman vakarlı ve şuh durdu, şeref ve liyakatini korudu ve bütün insanlığı beşeri ideaların arkasınca sesledi. Sovyet rejiminin parçalandığı, “pazar ekonomisi” denen bir reformun ülkeye soktuğu karışıklık, kaosun etkisi ile yaranmış “el ısıtmak”, yani kazanç elde etmek deyiminin toplumda kendine yer bulduğu bir ortamda şair yüce hisslerini ortaya koyarak meslektaşlarını, okuyucularını doğruluğa, hakka, adalete sesledi. Hatta, biraz da “El eli yıkar, el de yüzü” gibi kalıplaşmış halk deyimlerine de karşı çıktı. “Bir Ömür Yolunda” şiirinde şair kendi görüşleri şöyle belirtmiştir: Dağda yıhılanda dağdan yapışdım, Enmedim kiçiyin kiçik dizine. Elden yapışanda hagdan yapışdım, Elden yapışmadım elim isine. (1,455) Aynı zamanda şunu da belirtmek gerekir ki, Memmed Araz iktisadi ilişkilere basiret gözü ile bakıyordu, bu ilişkilerin iman ile tanzimlenmesini istiyordu. Daha öncül olan atasözleri ve deyimleri kendi eserlerinde muhafaza ediyordu. Bu şiirdeki görüş de “elden tutmak Ali`den kalmış”(2) ideası ile denk geliyor. Bilindiği gibi Peygamberimiz (s.a.s.) Resuli Ekremin amcası oğlu ve damadı Hazreti Ali yüce makama ulaşmış, kamil bir şahsiyet olmuştur ve İslami değerleri ve imanı tebliğ etmiştir. Bu anlayışla ilgili karşılaştığımız atasözleri de var: Ticaretin esası-insaf, Sonrası da insafdır. (4,604) Ancak kaotik bir zamanda çoğu vakit iktisadi pazar ilişkilerinde insafsızlığın baş alıp yürüdüğü, imansızlık ve inamsızlığın imanı üstelediğini gören şair kendi yürek ağrılarını defalarca şiirlerinde dile getirmek zorunda kalıyor: Bu millete ne verdik ki? Halal tike genddi,-dedik, Kasıbına merddi,-dedik, Merd kasıba gız vermedik. Bu millete ne verdik ki? Çiynine mindik,-öyreşdi, Bir dille min dil öyretdik, Neçe fendi-fel öyretdik, Milyon aldıg, yüz vermedik. Bu millete ne verdik ki, Biz sehv etdik, batdı gana. Millet ata, millet ana, İlacı galsın bir yana, Derdi de ucuz vermedik. (1,590) Vatanı, toprağı alış veriş nesnesine dönüştüren, milyon alıp yüz kaytarmayan, verdiği dertten beladan pay uman, kazanç elde eden imansız, şeytan hasletli adamlar vicdan, namus, gayret komisyoncularıdır. Ne yazık ki, pazar iktisadiyatının yaygınlaştığı bir devirde böyle adamların sayı durmadan artıyor. “İmanını teraziye koyanların” çevresinde yaşamak şair Memmed Araz`a manevi azap veriyordu. Bunun için de şair çoğu zaman bu olayları dünyanın düzeni ile ilgili olduğu kanaatine geliyor, bazen dünyadan küser, bazen de kendine teselli veriyordu ki, “Ben böyle dünyanın neyinden küsem?!”. Aslında dünyanın ne günahı vardı ki? Çaydı dehnesinde hırsız ejdaha, Gecesi salamat çıhmaz sabaha, İti bazarında atından baha, Men bele dünyanın neyinden küsüm?!(1,548) Azerbaycan folklorunda böyle bir latife var: Bir gün bir usta öğrencisi ile birlikte bir vilayete gelir. Bir daire kiralayıp orada yaşayıp çalışmak istiyorlar. Usta öğrencisini alış veriş için pazara gönderir. Öğrenci pazardan döndükten sonra usta fiyatlarla ilgilenir. Öğrencisi pazarda yağın, çökeleğin, etin, balın, kaymağın, yumurtanın, kısacası tüm erzak mallarının hepsinin aynı fiyata satıldığını söyler. Usta şaşırır: - Bir yerde ki, yağ ile çökeleğe fark konulmuyor, orada yaşamağa değmez. Yürü gidelim, - der. Şakirt ustanın görüşüne katılmadığı için kalmağı tercih ediyor. Hafta başında usta, şakirti ile şehir meydanına gezmeğe çıkıyorlar. Meydanda büyük kalabalık vardı. Bakıp görüyorlar ki, dar ağacı kurulmuş, cellat bir adamı dar ağacından asmak istiyor. Asılacak adamın boğaz kısmı çok kalın olduğundan ip kayarak kafasından çıkıyor. Baş cellat işin böyle olmayacağını anlayıp bu adamın yerine başka birini bulup asılması için talimat veriyor. Ustanın şakirtinin boğazı çok ince, kafası ise büyük idi. Cellatlar şakirti yakalayıp dar ağacının altı-na getiriyorlar. Şakirt ne kadar yalvarsa da kimse onu dinlemiyor. Cellatlar şakirti boğazı kalın olan adam ile uzlaştıra-rak asmak istedikleri vakit, uzaktan bir çaparın (ulağın) geldiğini görüyorlar. Çapar kan ter içinde yetişerek kazının hükmünü cellatlara yetiştirir. Günahkar aff edilmiştir. Allah`ın rahmi ile şakirt ölümden yakayı kurtarır. Usta şakirtine söyler: - Gördün mü? Yağ ile çökeleğe fark konulmayan memlekette yaşamağa değmez. Bu ibretli misal eski zamanlarda yaşanmış bir olayın tasviridir. Küreselleşme zamanı Pazar iktisadiyatında meydana gelen kaotik bir dönemde ise malların fiyatları farklıdır. Ama bu fark daha kötü durumdadır, şöyle ki, bu pazarda çökelek yağdan, köpek attan baha fiyata satılıyor. Cahil alimden yüce mertebede, hırsız dürüsten önde yer almıştır. Memmed Araz`ı da üzen, rahatsız eden “Güneşten, Aydan utanmayan,” şerefine önem vermeyip Nikola Sarkozi gibi Cumhur başkanı olmak için hakkı çiğneyenlerdir. Bu adamların yarattığı Pazar da bir başka pazardır: Ayağı altına yastıg goyanlar, Başının altına gumbara goydu! Nadanlar dünyanı gumara goydu! Men bele dünyanın neyinden küsüm? (1,549) Memmed Araz`ın bu tarzda yazılmış şiirlerinden biri de “Dünya düzelmir”dir. Şiir 1990 yılında Azerbaycan`da hükumet bühranının yarandığı, Sovyetlerin dağıldığı, milli hisslerin yükseldiği bir zamanda yaranmıştır. Her işde, her alanda yine de kaos, karışıklık, hükmüranlık yaygınlaşmıştır. Şair menfaatler çarpışmasını, köpeklerin yele için boğuşması gibi kaleme alıyor, bu kargaşanı kendi çıkarları için kullanların nasıl azgınlaştığını, “kuruş” kavgası yaptıklarını tasvir ediyordu: Gedir yal davası, sümük davası, Gedir vurhavurla çepik davası, Gedir milyonçunun gepik davası, Çürük fikirlerin çürük davası... Dünya düzelmir ki, düzelmir, baba! (1,554) Bazen Memmed Araz`ı karamsarlık hissleri sarıyordu. Her şeyin alınıp satıldığı bir zamanda kendini yalnız hiss ediyordu. “Yoktu sözüm, yoktu daha” şiirinde şairin kendi düşünceleri ile yalnız kaldığını, neden nasıl konuşacağını, hatta, birşeyleri belirlemekte zorluk çektiğinin şahidi oluyoruz. Ağaçla, taşla, sütsüz inekle, bukağı atla, yahut kurtla koyundan ve bunların arasında giden oyundan konuşmanın gerekli olduğuna aydınlık getirebilmemek asrın, küreselleşmenin getirdiği, pazar ilişkilerini dikte ettiği ve gerçekleştirdiği bir hakikat olarak gözükmektedir. Yüzünde ar namus, şeref perdesini alabilmeyen, benliyini, şahsiyetini koruyup saklayanların da neyi vardısa, hepsine sahip çıkanlar bulundu, alıp satanlar bulundu: Yohdu sözüm, yohdu daha, Birce ovuc denim vardı, Gapıb neyse gatdılar, Gapıb kimese satdılar. (1,620) Derler ki, “şapkanı sıkı tut, yere düşse senin değil” (2). Pazar iktisadiyatına geçit merhalesi de böyle başladı. Düşen şapkanı götürdüler, yalan talana, satan alana karıştı. Halkın sesi hakka, hakkın sesi halka yetişmedi. Milli değerler açık artırmaya kondu, satılmazlar satılık oldu, alınmazlar pazara çıkarıldı. İktisadi ticari ilişkilerin devlet kontrolundan çıkıp başlı başına burakılması, nasıl derler liberallaşması binlerle münevver zümresinin işsiz güçsüz kalmasının, ilmin, eğitimin gerilemesinin, sosial adaletsizliğin ilk sebebine çevrildi. “Çıkıp gitmek istiyorum” şiirinde Memmed Araz bütün bu yaşanan olayların tasvirini yaparak gitmek istediğini belirtiyordu: Son gülleni öz başıma sıhıb getmek... Çıhıb getmek isteyirem, çıhıb getmek... Yad galibe esir düşen hörmetimi, (Fergi yohdu o gördümü, görmedimi,) Yığıb getmek isteyirem, yığıb getmek... Ömrüm boyu iki hemrey ses tanıdım- Halgın sesi-haggın sesi, Haggın sesi-halgın sesi (1,577). Şairin “Dünya senin, dünya benim...” şiiri de iktisadi ilişkiler yönünden bakıldığında ibretli, ahlaki, manevi değerleri aşılayan mükemmel bir eserdir. Bütün beşeriyetin ihtiyaçlarını karşılayan, hiç kimden hakk hesap istemeyen, kendi nurunu, şafaklarını herkese bolca paylayan bu dünya aslında hiç kimseye de fark koymuyor. Dünya varlıklar içindir. Dünya her kesindir, adaletlidir, aynı zamanda hiç kimsenin de değil. Şair dünyanı pazarda satılan deveye, ömür nakışında heveye benzetir. Deve zenginlik, refahlık, işgüzarlık simgesi gibi Şark`ta meşhurlaşmış hayvandır. Bir devesi olan aile iktisadi yönden temin edilmiş aile, çok devesi olanlar ise zengin aileler sayılırdı. Dedelerimiz de “varlıkta deve, evlatta torun” (4,289) diyerek devenin ve torunun tatlılığını öne sürmüşlerdir. Ancak insanın kendisi gibi deve de geldi giderdi, ebedi yaşayacak sadece dünyanın kendisidir. Şairin soyut ve felsefi nasihati insanları dünya malına bağlı olmamağa çağırmaktı: Bu get-geller bazarında devedi dünya, Bu ömür-gün bazarında hevedi dünya. Ebediye geh-geh çeker ebedi dünya, Dünya senin, dünya menim, Dünya heç kimin (1,498). Pazar ilişkilerinin doğurduğu, cemiyette çoğu vakit hoş karşılanmayan moralini ve ahvalini yansıtan görüşler Memmed Araz şiirinde yeteri kadar vardır. Onun için de şairin bu görüşlerini seslendirmekte maksadının gördüklerini sadece tekrar tekrar dile getirmiş olmadığını biliyoruz. Şairin esas amacı hangi işte çalışmaklarına bağlı olmaksızın, hangi sınıfı temsil ettiklerinin farkına varmadan her kesi imana davet etmektir. Çünkü imanı olanın insafı, insafı olanın imanı olur. Atalar da demiş ki: “İnsaf dinin yarısıdır” (4,363). Burada Hazreti Ali`nin (Allah ona rahmet eylesin) de bir kelamını hatırlamak tam yerine düşer: Hazreti Ali söylerdi: “Dünya malına ait bir şeyin senden önce bir sahibi olduğu gibi senden sonra da bir sahibi olacaktır. Bu ikisi için sırtında yük taşımak doğru değildir. O halde giden için Allah`ın rahmetini, kalan için Allah`ın rızkını dile” ( 3,348). Sonda şairin “Ya Rabbim, bu dünya sen kuran değil” şiirinden bir parça ile makaleni sonlandırmak istiyorum. Şair burada da büyük yaradana seslenerek dünyanın pergelinin bozulduğundan, haksızlığın baş alıp yürümesinden şikayetlenir, insanları vicdanlı olmaya, imana çağırır: Ya rebbim, arabir düş yanımıza, Arabir ölçü goy vicdanımıza. Harda dinimiz var, imanımız yoh, İmana gelmeye gümanımız yoh; Gelsen tufanla gel, tufanla gayıt, Bu yeri, bu yurdu sahmanla, gayıt... Ya rebbim, bu danya sen guran deyil. Gudurğan sen gören gudurğan deyil. İndi gudurğanın altında yatır, İndi gudurğanlar uzun ömürlü, Meymunlar yene de ağacda yatır, Fağırlar yene de guzu ömürlü... Ya rebbim, bu dünya sen gören deyil! Bu sedler, serhedler sen hören deyil. Adını, soyunu deyiş dünyanın, Odunu, suyunu deyiş dünyanın, Yolunu, yönünü deyiş dünyanın. Ya rebbim, bu dünya sen guran deyil, Fezada yerini deyiş dünyanın... (1,575) Yüklə 1,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|