O günün Həsrətiylə
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XATİRƏLƏRİMDƏN ( Əlavələr)
- "Əncüməne Azərbaycan " jurnalı, Tehran 1360 (1981)
- "Varlıq" 1358. Xordad, M 2 (s.5657)
- Yuxarıdakılara bunlar əlavə edilsin
- Mən Əli Müvəhidipur vəkil olmağa hazıram . Doktor Salamulla Cavidin Vəsiyəti (Təbriz) 01, 02, 1986
açıqsöz 82
Milli nehzətdən sonrakı xəfələnmiş mühit, ən başlıcası təqib, zindan, xəfıyyə izləmələri məni siyasi mübarizə meydanından ədəbi mübarizə meydanına atdı. Buna görə mən meylimi Azərbaycan dili və ədəbiyyatına, xüsusən folklor sahəsinə saldım. Bir müddət əvvəl dediyim kimi şer də yazmağa həvəs göstərirdim. Bir neçə dəftərə yığılmış şerlərimin üzərində işləmək üçün bişmiş bir ələ ehtiyac vardı. "Xatirələrim" başlığı altında yazdığım qeydlərin də üzərində işləməli və bəzi təshih və dəqiqləşdirmələr aparmalıyam. Lakin hiss edirəm ki, hövsələm və həvəsim azalıb, teztez darıxıram, bikefsizlik, övladlarımdan ayrı düşməyim, mühitin darlığı boğur məni. Deyəsən, həsrətini çəkdiyim günü görə bilməyəcəyəm. Allah bilən yaxşıdır. Hələlik yazdığım əsərlərin adlarını çəkirəm: Fədakarane fəramuş şodeye azadi (5 kitab), Tehran, 1345, 1346, 1358, 1351. Nehzəte Məşrutiyəte İran və Nəqşe azadixahane cahan, Tehran, 1347. Azərbaycan milli nehzətindən xatirələrim, Tehran, 1358, 1359. Dostlarla görüş (ədəbiyyat müntəxəbatı), Tehran 1359. İran sosialdemokrat firqəsinin tarixi (əlyazması) Tağuti dövründən xatirələrim, Tehran, 1358. Nehzəte milli haqqında Amerika Xarici Vizarətinin (nazirliyinin) məktubları (əlyazması). Do qəhrəmane azadi (Səttarxan və Bağırxan haqqında). Tehran (ilsiz). Nümunehaye folklore Azərbaycan, Tehran, 1344. Azəri folklor səhifələri, Tehran, 1359. Azəri dilinə məxsus sərf və nəhv, Tehran (ilsiz). Tapmacalar, Tehran, 1358. Gülçöhre biçəra mord(xətəre diftiri)Tehran, 1340. Rahnomaye pərvəreşe kudəkan (Ici cild), Tehran 1344.
açıqsöz 83
Səlamətiye kudəkan ra hefz konid (2ci cild), Tehran 1346. Diabet (Mərəze qənd), Tehran 1351. İstemale doxaniyat və Sərətan, Tehran 1354. "Xatirələrim" başlığı altında qeydləri buradaca bitirməyim və onun çap olunmasına səy etməyim lazımdır. Əgər bu niyyətə çatmaq mənə qismət olmasa, yaxın dostlarım yəqin ki, iqdam edərlər. Xatirələrimlə bağlı yazdıqlarımın surətini Bakıdakı böyük oğlum Azada da çatdırmışam. Bu işdə mənə kömək edənlərə minnətdaram. Xatirələrimdən əlavə mənim çoxlu yazılarım çap olunub və xeyli yazılarım sandıqda qal maqdadır. Əcəldən macal olsa, mən onların hamısını toplayıb kitab şəklində çap etdirəcəm. İnşaallah! Doktor Salamulla Cavid Tehran, 13521360
( Əlavələr) Tarix boyu dünyada baş verən inqilablardan danışmayıb, yalnız son 100 ildə Azərbaycanda baş verən inqilabları tədqıq etsək, görərik ki, bu inqilablarda ruhanilərin rolu önəmli olmuşdur. Zəhmətkeş təbəqə bu inqilablarda ağır zəhmət çəkmiş və fədakarlıq etmişdir. 1269cu (1890) ildə baş verən "Reji" cərəyanını nəzərə alsaq, bu da öz növbəsində istibdad və imperializmin əleyhinə qovzanan bir inqilab olmuşdur. Bu inqilabda bütün təbəqələr, hətta qadınlar da iştirak etmişdir. Təbrizdə Zeynəb Paşanın rəhbərliyi ilə qovzanan və böyük fədakarlıqla görülən işlər heç zaman unudulmaz. Hətta indi də zirək qadınları Zeynəb Paşa ya oxşadırlar. Bu inqilabda Miızə Riza Şirazinin Təmbakuni təhrif edib, fitva verməsinin təsiri fövqəladə idi. Iranda böyük kiçik, qadınkişi, yoxsulvarlı, bir sözlə hamı duxaniyatdan (siqaret çəkməkdən) əl çəkdi. Hətta şahın hərəmxanasında (sarayında) olan qadınlar qəlyanları sındırıb, duxaniyatı boşaltdılar. açıqsöz 84
Əgər İranın Məşrutə inqilabı təcziyə (tədqiq) edilsə, orada aıtıq ruhanilərin gözə çarpan nəqşləri müşəxxəs ohıı. Habelə, zəhmətkeş təbəqəııin fəaliyyəti və fədakarlığı aşkara çıxar. Ruhanilərdən Nəcəfdə olan alimlər Hücətülislam axund molla Kazım Xorasani, Hacı Mirzə Abdulla Mazanda rani, Ağayi Tehrani, Tehranda qabağa düşən Seyid Məhəm məd Təbatəbayi, Seyid Abdulla Behbehani və ya Təbrizdə mərhum şəhid Siqqətülislamm fədakarhğı unudulmaz. Məşru tənin əvvəlində bütün təbəqələr, ruhanilər, zəhmətkeşlər, əsnaf, tacir, hətta malıklər istibdadın rişəsiııi (kökün) qazmaq üçt'ın çalışırdılar. Təbrizdə məşrutə başçılaıı, Səttaıxan, Hey dər Əmioğlu, Bağırxan, Hüseynxan Bağban və başqaları zəhmətkeş təbəqədən idilər. Rəştdə və İsfahanda zəhmətkeş təbəqədən əlavə malik lərdən də məşıutə üçün çalışanlar var idi (İsfahanda Bəxtiya ıilər, Rəştdə Sipahda). Məşhəd, Şiraz, Zəncan, Qəzvin, Oı dəbil, Xalxal və başqa şəhəıiəıdə, hətta kəndlərdə belə məşrutə təıəfdaıiarı az deyildi. Əlbəttə, inkar etmək olımız ki, mütləq istibdadın kökii qazıldı. Maliklər höküməti əb alıb məşrutə adına illər boyu hökmranlıq etdilər. Bunun təfəırüatı başqa tədqiqatçılar tərə fındən yazılıb. 1917ci ildə Rusiyada olan inqilab nəticəsində çar dövləti aradan getdi və hökiimət zəhmətkeş təbəqənin əlinə düşdü. İranda çar zülmü qurtardı. Şuralar höküməti İranda olan bütün çar Rusiyası iıutiyazlannı ləğvetdi. İraııda azadlıq meydana gəldiyi i'ıçün Gilanda Mirzə Kiçik xan, Ehsanulla xan ıəhbəıiiyi ilə inqilab başlandı ki, bunun da təfərıüatı kitablarda yazılmışdı. Təbrizdə Şeyx Məhəııınıəd Xiyabani inqilabı və Lahııti üsyanı araya gəldi. Xorasanda Kolnel Məhəmməd Tağıxan Pesyan qiyanı etdi. Bu inqilabların məqsədi istibdadı aıadan qaldırmaq və tranda imperializmin rişəsini qazmaq idi. Təəssüflər olsun ki, bu inqilablaıın heç biri öz məqsədinə çata bilmədi. Buııun səbəbləıi bir çox tədqiqatçılar təıəfindəıı kitab və əsəıiərdə tədqiq olunmuşdur. İnqilablar aradan getdiləısə də inqilabçıların inqilabi səciyyələri İran xalqlarma öz təsirin buıaxdı və xalqın gözünü açdı. Dünya imperialistləri inqilab Iarı aradan qaldırmağa qane olmayıb, xalqlaı ı əsarətdə saxla mağa nəqşələr çəkdilər. İngilisləı öz inanmış nökəıiəri Seyid Ziyəddinin.əli ilə Riza şahı iş başına gətirdilər. Riza şah öz ərbablarınm buyurduğu kimi əvvəl özünü azadlığa tərəfdar göstəıdi. Ruhanilərə hörmət qail oldu. Məhərrəmlikdə əzadar hqda iştırak edib, hətta ayaqyalm dəstə qabağına düşdii. Vəli, bu vəziyyət çox davam etmədi. 0, həqiqi mahiyyətini aşkara çıxarıb bütün azadlıqları aradan qaldırdı. Üləma (din xadimləri) təhqir olunub, əzadarlıq məhdud laşdırıldı. Beləliklə, 20 ilə yaxın quldurluq
açıqsöz 85
və zor hökııməti Riza şah vasitəsilə yarandı. Onun dövründən çox keçmədiyi üçiın yaşlılaı* özləı i həmin hadisələrdə olmuşlar. İslam inqilabından sonra geniş suıətdə onun özünün və oğlunıın xəyanətləıi yazılnıışdır. Riza şah istibdadı II Di'ınya Müharibəsi nəticə sində aradan qalxdı. 1320ci (1941) ildə müvəqqəti surətdə nisbi azadlıqlar yarandı. Tehraııda və başqa əyalətlərdə cəmiy yətlər və hizblər təşkil olundu. Azərbaycan başqa əyalətlərə nisbət daha aıtıq təzyiq görmüşdiı. Dil və milləti ustandar (əyalət hakimi) mustofilər və Mohseni kinıi rəyisfəıhəngilər (təhsil idarəsinin rəisi) lərəfindən ləhqir olunmuşdu. Ona görə də Azərbaycan təşkilatlan daha artıq ciddiyyət ilə fəaliyyətə başladı. Başqa təşkilatlar ilə birlikdə 1324ci (1945) ildə Azər baycan Demokrat Fiıqəsi təşkil olundu. Azərbaycan Demok rat Firqəsi mərkəzi hökıımətdən əyalət və vilayət əncümən lərinin (əyalət və vilayət şurası) təşkilini (əsas qanunda aydın şəkildə yazılmışdı) istədi. Təəssüfləı olsun ki, bu problemə etina olunmadı. Azərbaycan xalqı təngə gəlib 1324cü (1945) ildə 21 Azərdə Azərbaycanda höküməti ələ alıb, İran hüdu dunda İran istiqlaliyyətini qoıumaq ilə muxtariyyət elan etdi. Zikr olunan mövzu dəfələrlə Azərbaycan höki'ıməti başçılaıı və firqə məsullaıı tərəfindən məıkəzi hökumətə yazıldı və deyildi. Azərbaycan nehzəti milli bir nelızət idi. Burada bütün təbəqələr, hətta bəzi vətənpəıvər maliklər iştiıak etmişdilər. Vəli nehzətin əsl məqsədi zəhınətkeşlərə kömək etmək, kəndlilərin rahatlığına çalışmaq idi. Necə ki, az müddətdə bir çox işlər ilə birlikdə xalisə yeıiəıdən əlavə, əksinqilabçı və tağuti maliklərin yeıiəri kəndlilər arasında bölüşdııri'ıldü. İş başmda olanların çoxu ınüstəzəf (zəhmətkeş) idilər. Məıkəzi hökumət bir müddətdən sonra hiylə ilə Azər baycan Milli Hökıımətinin istədikləriııin çoxunu qəbul etdi. Vəli Amerika imperialist höküməti pərdə dalında (bəzən aşkara) İran mərkəzi hökümətini idarə ediıdi. O, mərkəzi hökuməti məcbur etdi ki, Azərbaycaıı nehzətini aradan apar mağa əməl etsin. İngilis və amerikalılarııı nəqşəsi və köməyi ilə məıkəzi dövlət öz vədinə xilaf çıxaıaq Azərbaycaııa silahlı qüvvələr ilə hücum etdi. Minlərcə azadixah azərbaycanlıları qırdı və milyaıdlar ilə mali xəsarətə səbəb oldu. Demokratlar haqqında olmazın töhmətlər yazıldı və deyildi. Ən böyük yalanı Qəvvamülsəltənə öz bəyanatında elan etdi. Onuıı yazdığıııdan belə məlum olur ki, demokratlar Zəncan kəndlərini (Hüseynabad, Qaruş, Mərdladan, Zəıri nabad) qarət etmişlər. Əslində bu deyilənlər əksinə olmuşdu. Mərhum səı həng (polkovnik) Mıırtəzəvi və Qulamhüseynxan Aslanqulunun dediklərindən aydın olur ki, o kəndlər Milli Hökumətin sııqutundan iıç ay qabaq demokratlar açıqsöz 86
tərəfindən boşalmışdı. Bu kəndlər Tehran dövləti tərəfindən olan Zülfuqarilərin əli ilə qarət olıınmuşdu. Bu kimi yalanlar və löhmətlər demokıatlar haqqında çox yazılmış və deyilmişdi. Belə ki, Vüzarətedarayi (Maliyyə Naziıiiyi) təıəfindən Səba Azərbaycandakı bankların təftişinə gələndə 11 milyon tümən pulu banklarda görııb təəccüblə deyir: " O ki, şayə etmişdilər demokratlar xalqı qarət edib, onlar hətta banklarda olan pullarını belə apaı mayıblar". Azərbaycan Milli Hökuməti bütün işləı i ilə biıiikdə dini və mozhəbi ehsasata da öz ehtirammı göstərmişdi. Hətta uşaqlar məktəblərdə dərs başlanmazdan əvvəl hər gün aşağıda qeyd olunaıı şeyləri oxuyub, dorso başlayırdılar. "Ey bizi yoxdan yaradan, Tanrımız! Sən bizə lütfünlə inayət elə. Bizləri dıızgün yola, düz işləıə qüdıəti zatınla hida yət elə. Bizləıə tofiq ki, təhsil edək, elmi ədəblə bizə zinət elə. Xidmot edok biz anamız yurduna, sən də onu hifzihimayət elə. Pak fıkir, aydın ürək, sağ bədən, bizlərə şəninlə kəıamət elə". Azərbaycan ııehzətinin mıısbət işləri haqqında bəzi nu munələr İslam inqilabından sonra qərəzsiz yazıçılar tərəfindən yazılmışdır. "Əncüməne Azərbaycan " jurnalı, Tehran 1360 (1981)
QƏLƏM DÜŞMƏN ƏLİNDƏDİR Əhali arasında belə bir deyim var: "Qələm düşmən əlindədir". Bu məsəlin həqiqəti vardır. Bir çox yerdə bu həqiqəti görmək olar. Bu variantdan dəfələrlə İranın mərkəzi hökuməti tərəfindən Azərbaycan milli hərəkatlarında istifadə olunubdur. Fars şovinistləri dönədönə Azərbaycanın milli nehzətlərinə böhtan atmaqla məşğul olublar. Əgər Məşrutə hərəkatına baxsaq görərik kı, hərəkatın ilk günlərində Azərbaycanın azadlıqsevərlərinə, nehzətin rəhbəri Səttərxana və İctimaiyun firqəsinə də belə töhmətlər vurulubdur. Bu vaxt Azərbaycanda farscatürkcə çıxan "Müsəvvər" jurnalı şovinistlər tərəfindən tənqid edilirdi ki, niyə Azərbaycan dilində yazırsınız? Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin qiyami nəticəsində yaranan Azadistan da tənqid olunurdu ki, niyə
açıqsöz 87
Azərbaycana Azadistan deyilir? Halbuki, mərhum Xiyabani bu hökumətin adının Şimali Azərbaycan hökumətinin adı ilə oxşar olmasını istəmirdi. Azərbaycan Milli Hökumət ki, Azərbaycan xalqının fədakarlığı ilə yaranmışdı və böyük fəaliyyəti var idi, onu da tənqid edir, böhtan ataraq deyirdilər ki, guya İranın istiqlal və ərazi bütövlüyü ilə müxalifətdədir. Halbuki, Milli Məclisin (Əyalət Əncüməninin) nümayəndələri İranın istiqlal və bütövlüyünü qorumaq üçün "Quran"a and içirdilər. Bu bir həqiqətdir ki, nehzətin rəhbərlərindən heç birinin məqsədi Azərbaycanı İrandan ayırmaq deyildi. Ancaq Məşrutə qanunun (29, 90, 91, 92 və 93) maddəsinə əsasən əyalət əncümənlərinin bərpasını istəyirdilər. Azərbaycan milli hərəkatına başqa bir böhtan da atırdılar. Guya ki, bu hökumət dinə, məzhəbə hörmət və sayqı ilə yanaşmır. Bu boşboğazların ittihamlarına məktəblərdə səhər duasının oxunması dişsındırıcı cavabdır. Ayrıayrı böhtanlar ki, Milli Hökumət və onun rəhbərlərinin haqqında deyilib, ümumiyyətlə, həqiqətdən uzaqdır. Azərbaycan hərəkatına mənfı münasibət bəsləmələrinə baxmayaraq, milli nehzətin bir sıra əleyhdarları eləyə bilmədilər bir para həqiqəti deməkdən çəkinsinlər. "Keçmiş gələcək yolun çırağıdır" adlı kitabı yazanlar o kitabın 391ci səhifəsində qeyd edirlər ki, "Azərbaycan milli hərəkatının rəhbərləri əsl azadlıq istəyənlər və hamısı savadlı, təmiz, düzgün şəxsiyyətlər idilər. O cümlədən, Pişəvəri, Cavid və Şəbüstərinin belə şəxsiyyətlərdən olmasına düşmənlər şübhə etmirlər". Onlar heç vaxt xalqın mal və sərvətinə toxunmamışlar. Bu haqda deyilən və yazılanlara gənclər tez inanmamalıdırlar. Qərəzsiz şəxslərdən soruşub, tədqiq edib, bu mövzunu aydınlaşdırmalıdırlar. İndi burada səhər məktəblərində oxunan duanı olduğu kimi sizlərə çatdırırıq: Ey bizi yoxdan yaradan, Tanrımız! Sən bizə lütfünlə inayət elə. Bizləri düzgün yola, düz işlərə Qüdrəti zatınla hidayət elə. Bizlərə tofiq ki, təhsil edək açıqsöz 88
Elmi ədəblə bizə zinət elə Xidmət edək biz anamız yurduna Sən də onu hifzihimayət elə. Pak fıkir, aydın ürək, sağ bədən, Bizlərə şəninlə kəramət elə.
Doktor Cavidin Vəsiyyətindən Haqdır, bir gün yaranan, bir gün də öləcəkdir. Tədqiqatçılar insanın orta yaşayış həddinin 70 il olduğunu deyiblər. Mən isə 86 yaşıma çatmışam. Ölümdən qorxmuram. Əlil olmaqdan qorxuram. Düşmənlərim üçün də əlil olmağı arzu etmirəm. 55 illık həkimlik fəaliyyətimdən sonra vardövlətim ancaq iki dank (binanın üçdə bir hissəsi) yaşayış evindən ibarətdir. Bu mülk ölümümdən sonra, qanuna əsasən varislərimin arasında bölünsün. Üçdə bir hissəsi Heydər Əmioğlu kitabxanasının abadlaşdırılması üçün Təbriz Milli Kitabxanasına verilsin, həmçinin Şeyx Əbdül Kərimin köçürtdüyü "QuraniKərim"in çapı üçün xərclənsin. Hacı Səttar ağadan xahiş edirəm ki, əgər varislərimdən İranda olanı olsa, mənim vəsiyyətlərimə aşağıdakı kimi əməl etsinlər. 1.
2.
Mənim üçün yas məclisi qurulmasın. Ehsana çəkilən xərc yoxsullara verilsin. 3.
Sərvətimin üçdə biri kitabxananın təkmilləşdirilməsi və "Quran"ın çapı üçün sərf olunsun. 4.
Paltarlarım yoxsullara paylanılsın. 5.
Tibbi ləvazimatım Tehran və Təbriz universitetlərinin tibb fakültəsində oxuyan yoxsul tələbələrə verilsin. 6.
On min tümən və bir bahariazadi (azadlıq bahan) sikkəsi Hacı Səttar ağa Həyatinin yanında açıqsöz 89
əmanət kimi qoyulub, dəfn mərasimi üçün sərf olunsun. Həmçinin 5 min tümən Ayətulla Çərəndabinin yanında əmanət olaraq mövcuddur, dəfn mərasimi üçün lazım gələrsə istifadə olunsun.
1.
Bikəxanım vəfat etdiyindən onunla birgə topladığımız ev əşyaları varislərimin arasında bölünsün. 2.
vəsaitin siyahısı Zeynəb xanımdadır). 3.
Zeynəb xanımın kəbini nikah qanununa əsasən ölümümə qədər əgər verilməyibsə, bu məbləğ ona qaytarılsın. 4.
mənzildə (Bikəxanım və mənim evimdən söhbət gedir) vəsait dolu iki otaqda yaşaya bilər. 5.
Kitabxanamın Təbrizin milli kitabxanasına hədiyyə verilməsinə aşağıdakı dostlar nəzarət edə bilərlər: Hacı Səttar ağa Həyati, ağayi Şeyda, ağayi Məmmədəli Fərzanə, ağayi Mühəndis Vəhdi Pur və iranda olacaq oğlanlarım. 6.
Ağayi Əli Müvəhidipuru bu işlərə vəkil edirəm. Mən Əli Müvəhidipur vəkil olmağa hazıram. Doktor Salamulla Cavidin Vəsiyəti (Təbriz) 01, 02, 1986 Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|