O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni Saqlash Vazirligi

Mavzuga oid tayanch iboralar.

Oqsillar–tarkibida turli xil aminokislotalar bo`lgan yuqori molekulali tabiiy organik birikmalardir.

Peptid bog`lanish–oqsil molekulasida aminokislotalar qoldiqlari orasida mavjud bo`ladigan bog`lanish turi.

Peptidlar–oqsillar asosini tashkil qiluvchi hamda ikki yoki undan ortiq aminokislotalarning o`zaro polikondensatlanishidan hosil bo`lgan moddalar.

Oqsilning birlamchi strukturasi–uning kimyoviy strukturasi, ya`ni ushbu oqsilning polipeptid zanjirida aminokislotalar qoldiqlarining navbatlashib kelishidir.

Oqsilning ikkilamchi strukturasi–polipeptid zanjirning fazodagi shakli.

Oqsilning uchlamchi strukturasi–real uch o`lchamli konfiguratsiya bo`lib, polipeptid zanjirning buralgan spirali fazoda ana shunday shaklga kiradi.

Oqsilning to`rtlamchi strukturasi–bir nechta uchlamchi tuzilishga ega bo`lgan polipeptidlardan tashkil topgan oqsillar strukturasi.

Proteinlar–gidrolizlanganda faqat aminokislotalarga ajraladigan oqsillar.

Proteidlar–gidrolizlanganda aminokislotalar bilan oqsilmas tabiatli moddalar hosil qiladigan oqsillar.

Albuminlar–suvda yaxshi eriydigan oddiy oqsillar.

Globulinlar–suvda erimaydigan oddiy oqsillar.

Nukleoproteidlar–tarkibi oqsil modda va nuklein kislotalardan iborat bo`lgan oqsillar.

Oqsilning denaturatsiyasi–ayrim omillar ta`sirida oqsillarning ikkilamchi va uchlamchi strukturasining buzilish hodisasi.

Takrorlash uchun savol va masalalar

1. Qanday turdagi organik birikmalar oqsillar deb ataladi, ular tarkibida necha xil aminokislotalar qoldig`i uchraydi?

2. Oqsillar tuzilishini aniqlash qanday yo`llar bilan amalga oshiriladi?

3. Peptidlar deb qanday moddalarga aytiladi, ular qanday bog`lar orqali birikkan bo`ladi?

4. Oqsillar tuzilishining necha xil strukturasi mavjud, ularni ta`riflab bering.

5. Oqsillar qanday turdagi oqsillarga bo`linadi?

6. Oddiy oqsillar deb qanday turdagi oqsillarga aytiladi, ularga qaysi oqsillar misol bo`ladi?

7. Murakkab oqsillar deb qanday turdagi oqsillarga aytiladi, ularga qaysi oqsillar misol bo`ladi?

8. Albuminlar, globulinlar, proteinoidlar jumlasiga qanday oqsillar kiradi?

Mavzuga oid adabiyotlar.

1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun. Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.

2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.

3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent, «O`zbekiston» nashriyoti, 2002.

4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.

5. I. M. Primuhamedov. «Organik ximiya», Toshkent, «Meditsina» nashriyoti, 1987.

Mavzu-11: Geterosiklik birikmalar. Geterosiklik birikmalarning sinflanishi:pirrol,furan tiofen piridin.Pirimidin, purin, adenin, guanin, timin, uratsin va sitozin.

Reja:

1. Geterosiklik birikmalar.

2. Geterosiklik birikmalarning sinflanishi:pirrol,furan tiofen piridin.Pirimidin, purin, adenin, guanin, timin, uratsin va sitozin.

Geterosiklik birikmalar deb halqasida uglerod va ugleroddan boshqa element atomlari (O, N, S) mavjud bo`lgan yopiq zanjirli birikmalarga aytiladi.

furan tiofen piridin

Geterosiklik birikmalar halqasidagi ugleroddan boshqa element atomlari geteroatomlar (grekcha «geteros»–har xil, boshqa) deb ataladi. Geterosiklik birikmalar barqaror birikmalar bo`lib, ular halqasida ko`pincha kislorod, azot va oltingugurt geteroatomlari uchraydi.

Geterosiklik birikmalar halqadagi atomlarning umumiy soniga qarab quyidagi turlarga bo`linadi: besh a`zoli geterosiklik birikmalar, olti a`zoli geterosiklik birikmalar, kondensirlangan geterosiklik birikmalar. Geterosiklik birikmalar halqadagi geteroatomning soniga qarab ikki turga bo`linadi: bir geteroatomli geterosiklik birikmalar, ikki geteroatomli geterosiklik birikmalar.

Ratsional nomenklatura bo`yicha bir geteroatomli geterosiklik birikmalar nomlanganda ularning trivial nomlari asos qilib olinadi. Yon zanjirida funksional guruhlar mavjud bo`lgan geterosiklik birikmalar nomi esa tegishli geterosiklik radikallar nomidan foydalanib nomlanadi. Besh a`zoli geterosiklik birikmalarda o`rinbosarlarning holati , ¹, , ¹ harflari, olti a`zoli geterosiklik birikmalarda esa , ¹, , ¹,  harflari bilan belgilanadi.

Xalqaro nomenklaturaga ko`ra geterosiklik birikmalarni nomlashda geterosiklning trivial nomi asos qilib olinadi. Halqadagi o`rinbosarlar holati raqam bilan ko`rsatiladi. Raqamlash doimo geteroatomdan boshlanadi, ya`ni geteroatom doimo bir raqami bilan belgilanadi. Kondensirlangan geterosiklik birikmalarda raqamlash olti a`zoli siklning β¹–holatida turgan geteroatomdan boshlanadi.

Besh a`zoli geterosiklik birikmalar.

Molekulasida beshta element atomi o`zaro birikib halqa hosil qilgan geterosiklik birikmalar besh a`zoli geterosiklik birikmalar deb ataladi. Bu element atomlarining uch yoki to`rttasi uglerod bo`lib, bir yoki ikkitasi ugleroddan boshqa element atomi hisoblanadi. Ular o`z navbatida ikkiga bo`linadi: bir geteroatomli besh a`zoli geterosiklik birikmalar, ikki geteroatomli besh a`zoli geterosiklik birikmalar.

Bir geteroatomli besh a`zoli geterosiklik birikmalarga asosan furan, furfurol, tiofen va pirrol misol bo`ladi.

furan tiofen pirrol

Furan rangsiz, xloroform hidli, neytral xususiyatli suyuqlik bo`lib, 31 <sup>0</sup>C da qaynaydi, suvda erimaydi, havoda oksidlanishi hisobiga qorayadi. Furan benzol kabi aromatik xossaga ega. Masalan, furan brom bilan reaksiyaga kirishganda vodorod atomlarining brom bilan o`rin almashinishi sodir bo`ladi.



Furfurol furanning eng muhim hosilasi bo`lib, sanoatda yog`och, makkajo`xori so`tasi, somon va boshqalarni kislotali gidroliz qilish yo`li bilan olinadi. Shuning uchun ham furfurol arzon mahsulot hisoblanadi.

Furfurol yangi yopilgan non hidli, rangsiz suyuqlik bo`lib, suvda yomon eriydi, 162 ⁰C da qaynaydi, havoda oson oksidlanishi natijasida qora smolaga aylanadi.

Kimyoviy xossalariga ko`ra furfurol benzoy aldegidga o`xshaydi. Furfurol vodorod xlorid ishtirokida floroglyutsin bilan, shuningdek, anilin bilan qizil rangli kondensatsiyalanish mahsuloti hosil qiladi.

Furfurol selektiv erituvchi sifatida ishlatiladi, bundan tashqari plastmassalar ishlab chiqarishda formaldegid o`rnida qo`llaniladi. Tibbiyotda furfurol hosilalari furatsilin va furazolidonlar bakteritsid preparatlar sifatida ishlatiladi.

furatsilin

Tiofen benzol hidli, 84 ⁰C da qaynaydigan, suvda erimaydigan rangsiz suyuqlik. Toshko`mir smolasi haydalganda benzol va tiofen birga haydaladi. Tiofenni ajratib olish uchun aralashmaga simob atsetat ta`sir ettiriladi. Tiofen simob atsetat bilan reaksiyaga kirishib simob–organik birikma hosil qiladi. Hosil bo`lgan simob–organik birikmani kislota bilan parchalash orqali tiofen ajratib olinadi.

Kimyoviy xossalari bo`yicha tiofen benzolga o`xshaydi, biroq tiofenda «aromatiklik» xossasi ancha kuchli. Tiofen benzolga nisbatan osonroq xlorlanadi, sulfolanadi, nitrolanadi, bunda α–holatdagi vodorod atomlari galogen, sulfo va nitro guruhlar bilan o`rin almashadi.

tiofen dixlortiofen

tiofen sulfotiofen

tiofen nitrotiofen

Tiofen hosilalari dorivor preparat–ixtiol preparati tarkibiga kiradi. Tibbioytda ixtiol teri kasalliklarini (saramas) davolashda qo`llaniladi.

Pirrol xloroform hidli, rangsiz suyuqlik bo`lib, 130 <sup>0</sup>C da qaynaydi, suvda erimaydi, ammo spirt va efirda yaxshi eriydi. Havoda tez oksidlanishi natijasida smolaga aylanadi. Pirrol bug`i xlorid kislota bilan ho`llangan qarag`ay cho`pini qizil rangga bo`yaydi.

Pirrolning aromatiklik xossasi kuchli bo`lib, galogenlanish, sulfolanish va nitrolanish reaksiyalariga oson kirishadi. Pirrol kuchsiz asos va kuchsiz kislota xossalariga ega bo`ladi.

a) Pirrol NH= dagi vodorod atomi hisobiga kaliy metali yoki KOH ning konsentrlangan eritmasi ta`sirida kaliy–pirrol hosil qiladi:

pirrol kaliy pirrol

b) Pirrol rux kukuni va sirka kislota ishtirokida gidrogenlanadi va pirrolin hosil bo`ladi:

pirrol pirrolin

c) Pirrol platina yoki nikel katalizatori ishtirokida gidrogenlanadi va pirrolidin hosil bo`ladi:

pirrol pirrolidin

Ba`zi bir aminokislotalar, ayrim alkaloidlar, o`simliklar xlorofilli, gemoglobin va porfirinlar molekulasining asosini pirrol va uning qaytarilish mahsulotlari tashkil etadi.
Ikki geteroatomli besh a`zoli geterosiklik birikmalar azolllar deb atalib, ular aromatik xususiyatga ega bo`ladi. Ularga pirazol, imidazol, tiazol misol bo`ladi.

pirazol imidazol tiazol

Pirazol piridin hidli, 70 ⁰C da suyuqlanadigan kristall modda bo`lib, suvda, benzolda, efirda, spirtda yaxshi eriydi. Pirazol asos xossali va aromatik xususiyatli modda bo`lib, tifenga nisbatan oson sulfolanadi, nitrolanadi. Pirrol oksidlovchilar, kislota va ishqorlar ta`siriga chidamlidir.

Pirazol qaytarilganda pirazolin va pirazolidin hosil bo`ladi:

pirazol pirazolin pirazolidin

Pirazolin oson oksidlanadi hamda molekulasida keton guruhi tutgan pirazolon–5 hosil bo`ladi:

pirazolin pirazolon–5

Muhim dorivor preparatlar antipirin va amidopirin molekulalari asosini pirazolon–5 tashkil qiladi.

Antipirin (1–fenil–2,3–dimetilpirazolon–5) achchiq ta`mli, oq kristall modda bo`lib, suvda oon eriydi, 112–113 ⁰C da suyuqlanadi. Antipirin uchun quyidagi sifat reaksiyalari xos:

1) Antipirin FeCl₃ eritmasi bilan qizil rangga bo`yaladi, bunda qizil rangli kompleks birikma ferropirin 3C<sub>11</sub>H<sub>12</sub>ON<sub>2</sub>∙2FeCl<sub>3</sub> hosil bo`ladi:

2) Antipirin HO–NO₂ bilan yashil rang hosil qiladi:

antipirin nitrozoantipirin

3) Reaksiya natijasida hosil bo`ladigan nitrozoantipirin yashil rangli modda bo`lib, vodorod bilan qaytarilganda 4–aminoantipirin hosil bo`ladi. 4–aminoantipirinni metillash yo`li bilan amidopirin olinadi.

nitrozoantipirin 4–aminoantipirin amidopirin

Tibbiyotda antipirin isitmani tushiruvchi va og`riqni qoldiruvchi dori vositasi sifatida ishlatiladi.

Amidopirin (1–fenil, 2,3–dimetil–4–dimetilaminopirolon–5) oq rangli kristall modda bo`lib, 108 <sup>0</sup>C da suyuqlanadi. Amidopirin FeCl<sub>3</sub>, HNO<sub>2</sub> lar bilan tezda o`chib ketadigan binafsha rang hosil qiladi.

Tibbiyotda amidopirin isitmani tushiruvchi va og`riqni qoldiruvchi dori vositasi sifatida ishlatiladi.

Imidazol kristall modda bo`lib, 90 ⁰C da suyuqlanadi, suvda yaxshi eriydi, qutbsiz erituvchilarda yomon eriydi, kuchli asos xossaga ega. Pirazolning izomeri hisoblanib, imidazol halqasi tabiiy aminokislota–gistidin va murakkab geterosiklik halqa–purin molekulalari tarkibida saqlanadi.

Imidazol halqasi ayrim alkaloidlar (masalan, pilokarpin) molekulasining asosini tashkil qiladi.

Tiazol piridin hidli suyuqlik bo`lib, 117 <sup>0</sup>C da qaynaydi. Kimyoviy xossalariga ko`ra piridinga o`xshaydi. Tiazol yadrosi muhim dorivor preparatlar–norsulfazol, vitamin B<sub>1</sub> asosida yotadi. To`liq gidrogenlangan tiazol yadrosi– tiazolidin penitsillin tarkibiga kiradi.

Mavzuga oid tayanch iboralar.

Geterosiklik birikmalar–halqasida uglerod va ugleroddan boshqa element atomlari mavjud bo`lgan yopiq zanjirli birikmalar.

Besh a`zoli geterosiklik birikmalar–molekulasida beshta element atomi o`zaro birikib halqa hosil qilgan geterosiklik birikmalar.

Bir geteroatomli besh a`zoli geterosiklik birikmalar–halqa hosil qilgan beshta elementning to`rttasi uglerod, bittasi ugleroddan boshqa element atomlari bo`lgan geterosiklik birikma.

Furan–rangsiz, xloroform hidli, neytral xususiyatli suyuqlik, 31 ⁰C da qaynaydi, suvda erimaydi, havoda oksidlanishi hisobiga qorayadi.

Furfurol–furanning eng muhim hosilasi, yangi yopilgan non hidli, rangsiz suyuqlik bo`lib, suvda yomon eriydi, 162 ⁰C da qaynaydi.

Tiofen–benzol hidli, 84 ⁰C da qaynaydigan, suvda erimaydigan rangsiz suyuqlik.

Pirrol–xloroform hidli, rangsiz suyuqlik, 130 ⁰C da qaynaydi, suvda erimaydi, ammo spirt va efirda yaxshi eriydi.

Takrorlash uchun savol va masalalar.

1. Qanday turdagi organik birikmalar geterosiklik birikmalar deb ataladi, bu birikmalar tarkibida necha xil geteroatom mavjud bo`ladi?

2. Molekula tarkibidagi a`zolar yoki geteroatomlar hamda halqalar soniga qarab geterosiklik birikmalar qanday turlarga bo`linadi?

3. Ratsional nomenklatura bo`yicha geterosiklik birikmalar qanday nomlanadi?

4. Xalqaro nomenklatura bo`yicha geterosiklik birikmalar qanday nomlanadi?

5. Besh a`zoli geterosiklik birikmalar deb qanday turdagi geterosiklik birikmalarga aytiladi, ular nechta sinfga bo`linadi?

6. Bir geteroatomli besh a`zoli geterosiklik birikmalarga qaysi moddalar misol bo`ladi, ularning formulalarini yozing.

7. Furan qanday xossalarni namoyon qiladi, texnika va tibbiyotda qanday maqsadda ishlatiladi?

8. Furfurol qanday xossalarni namoyon qiladi, texnika va tibbiyotda qanday maqsadda ishlatiladi?

9. Tiofen qanday yo`l bilan olinadi, qanday xossalarni namoyon qiladi?

10. Pirrol qanday yo`l bilan olinadi, qanday xossalarni namoyon qiladi?

Mavzuga oid adabiyotlar.

1. G. P. Xomchenko. «Kimyo», Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun. Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2007.

2. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. «Umumiy kimyo», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.

3. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. «Kimyo», Toshkent, «O`zbekiston» nashriyoti, 2002.

4. A. A. Abdusamatov, R. Mirzayev, R. Ziyayev. «Organik kimyo», Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 2002.

Mavzu: Yuqori molekulyar birikmalar.Polimerlanish, sopolimerlanish reaksiyalari. Payvand va blok polimerlar va ularning ayrim turlari. Ozbekistonda polimerlar kimyosi, tibbiyotda qollanilishi.

Talaba bilishi kerak:

- Yuqori molekulyar birikmalar haqida tushunchani;

- Polimerlanish, sopolimerlanish reaksiyalarini;

- Payvand va blok polimerlar va ularning ayrim turlarini;

- Ozbekistonda polimerlar kimyosi, tibbiyotda qollanilishini.

Yangi darsning bayoni.

1. Yuqori molekulyar birikmalar haqida tushuncha.

Yuqori molekulyar birikmalar (YuMB) kelib chiqishi bo`yicha uchga bo`linadi: 1) tabiiy, 2) sintetik, 3) sun`iy.

Tabiiy YuMB larga o`simlik va hayvonot dunyosida keng tarqalgan va ularning hayoti uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan sellyuloza, kraxmal, oqsillar, nuklein kislotalar, lignin, tabiiy kauchuklar va boshqalar kiradi.

Sun`iy YuMB lar tabiiy yuqori molekulyar birikmalarni kimyoviy qayta ishlash natijasida hosil qilinadi. Masalan, viskoza va atsetat tolalari–sellyulozani qayta ishlash, rezina esa tabiiy kauchukni polimerlash mahsulidir.

Sintetik YuMB larga sintetik plastik massalar, kauchuklar va sintetik tolalar kiradi. Sintetik YuMB lar tabiatda uchramaydigan kichik molekulali birikmalardan, polimerlash va polikondensatlanish reaksiyalari asosida sintez qilib olinadi.

YuMB lar ko`pincha polimerlar (grekcha «poli»-ko`p, «meros»-qism ma`noga ega) ham deb ataladi. Bir necha ming molekulalari o`zaro birikib, polimer hosil qiladigan quyi molekulyar moddalar monomerlar deyiladi. Masalan, quyidagi reaksiyada:

nCH₂=CH₂  (CH₂CH₂)_n

etilen–monomer polietilen–polimer

Polimer molekulalari makromolekula ham deb ataladi. Makromolekulada ko`p marta takrorlanadigan atomlar guruhi CH<sub>2</sub>CH<sub>2</sub> struktura birliklari deyiladi. Polimer molekulasidagi n–soni monomerning necha molekulasi birikib, makromolekula hosil qilishini ko`rsatadigan son bo`lib, polimerlanish darajasi deyiladi.

YuMB lar tuzilishi va xossalari jihatidan juda turli–tumandir. Lekin shu bilan bir qatorda polimer moddalarining o`ziga xos xususiyatlari ham bor. YuMB larning molekulyar og`irliklari juda katta bo`lib, bir necha mingdan bir necha milliongacha bo`ladi. Odatda YuMB lar molekulyar massasi turlicha bo`lgan makromolekulalarning aralashmasidan tashkil topgan bo`ladi.

2. Polimerlanish va sopolimerlanish reaksiyalari.

Sintetik polimerlar ikki usulda polimerlanish va polikondensatlanish reaksiyalari orqali sintez qilinadi.

Polimerlanish reaksiyasi–quyi molekulyar moddalar–monomerlarning o`zaro birikib YuMB hosil qilish reaksiyasidir. Polimerlanish molekulalararo birikish reaksiyasi bo`lib, bunda polimerdan boshqa qo`shimcha mahsulot hosil bo`lmaydi.

Polimerlanish monomer tarkibidagi qo`shbog`ning uzilishi yoki halqaning ochilishi hisobiga yuqori harorat, bosim, yo`rug`lik, katalizator ta`sirida sodir bo`ladi. Polimerlanish reaksiyasining mexanizmi monomerning tabiatiga qarab zanjirli va bosqichli bo`ladi. Bosqichli polimerlanish sekin, zanjirli polimerlanish esa unga nisbatan tez ketadi. Zanjirli polimerlanish o`z navbatida radikal va ionli mexanizmda boradi.

Radikal polimerlanish mexanizmi:

RCOOOCOR  R^I + RCOO^- + CO₂

R^I + CH₂ :: CH₂  R : CH₂ : CH₂

RCH₂CH₂ + CH₂=CH₂  RCH₂CH₂CH₂CH₂ 

 R(CH₂CH₂)_n makromolekula

Ionli polimerlanish mexanizmi:

1. Faol markazning hosil bo`lishi: CH₃

BF₃ + H₂O  H⁺ + ^-BF₃OH ; CH₂=C(CH₃)CH₃ + H⁺  CH₃C⁺

2. Zanjirning o`sishi: CH₃

CH₃ CH₃ CH₃ CH₃

CH₃C⁺ + CH₂=CCH₃  CH₃CCH₂C⁺ + nCH₂=C 

CH₃ CH₃ CH₃ CH₃ CH₃

CH₃ CH₃ CH₃

 CH₃  C  CH₂  C  CH₂  C⁺

CH₃ CH₃ CH₃

Sopolimerlanish. Ikki yoki undan monomerlarning birgalikda polimerlanish reaksiyasi sopolimerlanish reaksiyasi deb, hosil bo`lgan polimerga esa sopolimer deb ataladi. Bunday reaksiyalar natijasida o`ziga xos yangi sifatli sopolimerlarni sintez qilish mumkin. Ajoyib xossalarga ega butadiyen–stirol, butadiyen–nitril kauchuklar va sintetik tolalar olishda sopolimerlanish reaksiyalaridan foydalaniladi.

Polikondensatlanish reaksiyalari. Ko`pchilik sintetik YuMB lar polikondensatlanish reaksiyalari asosida hosil qilinadi. Bu reaksiyalarda asosiy mahsulot YuMB hosil bo`lishi bilan bir qatorda ikkilamchi mahsulotlar (suv, HCl, NH₃, spirt kabilar) ajralib chiqadi. Shuning uchun ham polikondensatlanish reaksiyasi orqali olinadigan YuMB larning molekulyar og`irliklari dastlabki olingan monomerlarning molekulyar g`iyindisidan kichik bo`ladi. Polimerlar makromolekulalarining tuzilishiga ko`ra chiziqsimon, tarmoqlangan va fazoviy tuzilishga ega bo`lgan polimerlarga bo`linadi.

3. Payvand va blok polimerlar va ularning ayrim turlari.

Chiziqli polimerlar makromolekulalaridan har bir struktura birligi (A) faqat ikkita qo`shni birlik bilan bog`lanib tarmoqlanmagan to`g`ri zanjir hosil qiladi  AAAAA 

Tarmoqlangan polimerlarning asosiy zanjirida ba`zi bir struktura birliklar uchta qo`shni birlik bilan bog`lanib yon zanjir hosil qiladi.

 AAAAAAAAAA 

A A

Bunday polimerlarning termoplastligi oshadi, mexanik mustahkamligi kamayadi. Yon tarmoqlar qancha uzun bo`lsa, polimer shuncha past haroratda yumshaydi, yaxshi eriydi, yumshoq va plastik bo`ladi.

Fazoviy tuzilishli polimerlarda uzun chiziqsimon makromolekulalarning zanjirlari bir–biri bilan ko`p kimyoviy bog`lar orqali bog`langan («tikilgan») bo`ladi:  AAAAAAAAAA 

A A

 AAAAAAAAAA 

A A

Bunday polimerlar hech qanday erituvchida erimaydi, qizdirilganda parchalanmasdan suyuqlanmaydi, qattiq va mo`rt bo`ladi. Kauchukni vulkanlash orqali olinadigan rezina, fenol–formaldegid smolalar fazoviy tuzilishli polimerlarga misol bo`ladi.

Plastmassalar (plastik massalar) deb tarkibi asosan polimer moddalardan iborat bo`lgan materiallarga aytiladi. Kimyo sanoatida quyidagi plastmassalar ishlab chiqariladi hamda xalq xo`jaligining turli sohalarida keng ko`lamda foydalaniladi.

Polietilen (CH₂CH₂)_n turli apparatlarning detallari, vodoprovod quvurlari, turli plyonkalar (issiqxonalar uchun plyonkalar) uy–ro`zg`or buyumlari tayyorlashda ishlatiladi.

Polipropilen (CH₂CH(CH₃))_n turli apparatlarning detallari, yupqa plyonkalar, arqon, quvur, yuqori darajadagi izolyatsion materiallar tayyorlashda ishlatiladi.

Polivinil xlorid (CH₂CH(Cl))_n sun`iy charm, plash, kleyonka, quvurlar ishlab chiqarishda, elektr simlar uchun izolyatsion materiallar sifatida ishlatiladi.