Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?

---

Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Jerzy Kłoczowski
My Europa, Europejczycy
Recenzja książki:  
Romana Kuźniar, My, Europa, 
Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013, ss. 230
„My, Europa – wezwanie współczesnych czasów – my, Polacy – my, Euro-
pejczycy” – jakże aktualne i wyraźne hasła. Z największym uznaniem przy-
jąć wypada ukazanie się książki My, Europa Romana Kuźniara
1
.
Praca dzieli się na cztery części: część I to historia Europy i jej jedności 
do 1939 roku; część II nosi tytuł Europa wchodzi do Polski (od Mieszka I do 
II Rzeczypospolitej); część III omawia Europejskie zjednoczenie w XX wie-
ku aż po współczesne kryzysy; część IV natomiast zatytułowana jest Polska 
wchodzi do jednoczącej się Europy.
Obawiam się, że to sformułowanie Autora z jakże fundamentalnym ha-
słem-postulatem brzmi może zbyt optymistycznie. Już we wstępie pisze on 
mianowicie, iż po naszym wejściu do Unii Europejskiej „szybko w naszym 
podejściu do Europy potrafiliśmy przejść od «my–oni» do «my, Europa»”
2
. 
Niestety, wydaje mi się, że ciągle aktualny jest głos Bronisława Geremka, 
adresowany nie tylko do nas: stworzyliśmy Europę, ale jeszcze nie mamy 
Europejczyków. Intensywna i wielostronna praca w tym kierunku ma oczy-
wiście zasadnicze znaczenie dla naszej przyszłości, polskiej i kontynentalnej; 
po prostu dla naszego istnienia w zmieniającym się świecie. Stąd też waga 
takich opracowań, jak książka prof. Kuźniara. Niezwykle istotne są także, 
rzecz jasna, poważne dyskusje, gdyż często natrafiamy na zagadnienia nie-
łatwe, różnie przedstawiane i oceniane, budzące wątpliwości, pojmowane 
odmiennie z różnych punktów widzenia. Jest rzeczą niezmiernie ważną, by 
1
 
Autor wydania – prof. Roman Kuźniar – obecnie kierownik Zakładu Studiów Strategicznych w Instytucie 
Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, pełni także funkcję doradcy prezydenta 
RP do spraw międzynarodowych. Obok dorobku naukowego ma za sobą długi staż dyplomatyczny.
2
  R. Kuźniar, My, Europa, Warszawa 2013, s. 12.

---

148
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Recenzje
takie gruntowne debaty często i regularnie trafiały do mediów, a tym samym 
do najszerszych kręgów społecznych Polaków-Europejczyków i wszystkich 
mieszkańców naszego kraju.
Mam wiele poważnych uwag, zwłaszcza do części historycznej oma-
wianego opracowania. Trzeba pamiętać, że dzisiaj spotykamy się z bardzo 
różnymi podejściami do dziejów Europy. Czasami są to postawy odrzuca-
jące w ogóle historię jako podstawę tożsamości historycznej Europejczy-
ków, gdyż w dobie globalizacji mogłaby tylko utrudnić integrację nowych 
ludów przybywających do nas czy w coraz większym stopniu wciąż domi-
nujących w Europie
3
.
Niektórzy sądzą, że historia narodów czy chrześcijaństwa w Europie to 
dzieje nieustannych wojen i napięć, niewarte pamięci. Na przykład znany 
historyk brytyjski Eric J. Hobsbawm w swych syntezach przyjmuje następu-
jący schemat: po upadku Cesarstwa Rzymskiego mamy tysiącletnią anarchię, 
Europa naprawdę rodzi się w XVIII wieku wraz z pięcioma mocarstwami 
– z Rosją Piotra na czele – które zapewniają porządek i rozwój. Taka Euro-
pa trwa do rozpadu ostatniego z tych mocarstw – Rosji – Związku Radzie-
ckiego – który w takim ujęciu oznacza po prostu koniec Europy. Z Unią 
Europejską nie można łączyć żadnych nadziei na przyszłość.
Jednocześnie ostatnie kilkadziesiąt lat przynosi ogromny rozwój historio-
grafii naukowej, porównawczej, szeroko otwartej na badania społeczeństw, 
ludzi kolejnych pokoleń, zagadnień traktowanych wieloaspektowo, z nieza-
leżnym zrozumieniem i obiektywizmem, niezawężonym do jednego narodu 
czy wyznania, w sposób otwarty na innych. Bez wchodzenia w szczegóły, 
pragnę w tym miejscu krótko zasygnalizować możliwość innego ujęcia tego 
fragmentu tekstu Autora, który ukazuje historyczną drogę – tak Europy, jak 
i Polski – do współczesności. Sądzę, że najnowsze prace dotyczące historii 
Europy i Polski o wiele lepiej wprowadzają w tą tak kluczową dla całej książ-
ki część, niż literatura wykorzystana w zarysie prof. Kuźniara. Gdyby zatem 
Autor uwzględnił wspomniany rozwój badań historiograficznych i przepra-
cował ten akurat passus swej książki, stałby się on o wiele bardziej znaczący.
Za bardzo dobrą część omawianej pracy uważam zakończenie My, Eu-
ropa (s. 205-214) z doskonale wyeksponowanym polskim programem unij-
nym, uwzględniającym dorobek naszej, środkowoeuropejskiej części Unii 
Europejskiej.
Trzeba wyraźnie oddzielić historię europejskiej wspólnoty od jej kultu-
rowych korzeni greckich, judeochrześcijańskich, rzymskich i barbarzyń-
3
 
Na temat wizji historii Europy por. teksty w: „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, 8 (2010), z. 1: 
Europa – pytania o przyszłość oraz 9 (2011), z. 1: Europa i Unia Europejska. Historia – kultura.

---

149
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3
Recenzje
skich (w pojęciu starożytnym), głównie germańsko-słowiańskich
4
. Krąg 
cywilizacyjny zachodni, łaciński, sam określający się aż do XVII-XVIII wie-
ku jako Rzeczpospolita Chrześcijańska, kształtuje się ostatecznie, jak dziś 
przyjmujemy, w X-XII wieku. Do ziem „pokarolińskich” dochodzą wtedy, 
wraz z chrystianizacją, Skandynawia i kraje, można powiedzieć, Europy 
Środkowo-Wschodniej między Adriatykiem a Bałtykiem (Chorwacja, Wę-
gry, Czechy, Polska). Wykształca się tu powoli nowe społeczeństwo stano-
we z własnymi prawami (wolność, równość i braterstwo jako podstawowe 
zasady tych zmian). Nasze społeczeństwa spotykają się z bardzo głębo-
kim procesem reformy chrześcijaństwa łacińskiego, rzymskiego. Renesans 
i humanizm XII-XIII stulecia łącznie z reformą Kościoła kładą nacisk na 
godność człowieka wolnego, z jego wartościami, jak rozum, miłość, wy-
raźne rozróżnienie dobra i zła itd. W ten sposób w XII-XIII wieku tworzą 
się fundamenty kultury europejskiej. Powstający nowy krąg cywilizacyjny 
określił się jako „Res Publica Christiana” – Rzeczpospolita Chrześcijańska 
– w sensie kulturowym, nie wyznaniowym. Kolejne przemiany o różnym 
charakterze łączyły się tak z kryzysami, jak i generalnym rozwojem, jedy-
nym w takiej skali aż do XIX wieku – nie tylko w realiach Europy, ale rów-
nież w skali światowej. Nazwa „Europa” przyjmuje się ostatecznie na dobre 
dopiero od XVIII wieku.
Wielu historyków, zwłaszcza mediewistów, skłonnych jest dziś popierać 
tezy znakomitego historyka światowej rangi Jacques’a Le Goffa, że okres tra-
dycyjnie nazywany średniowieczem trwał w naszym kręgu cywilizacyjnym 
z kolejnymi przemianami do końca XVIII wieku
5
. Dopiero wiek XIX głęboko 
i zasadniczo zmienił społeczeństwa naszego kręgu cywilizacyjnego. Wraz 
z nowym spojrzeniem, jakie zyskujemy dla kolejnych okresów i zjawisk, jak 
renesans, reformy chrześcijaństwa, także np. Oświecenie (przez duże „O”), 
wiele aspektów z dziejów naszego kontynentu zaczynamy przedstawiać dzi-
siaj inaczej, niż to było prezentowane w tradycyjnej historiografii, opartej 
często na przestarzałych przesłankach. To nowe widzenie przeszłości, także 
i u nas, jest często mało znane, np. w mediach, w szkołach. Utrudnia to ro-
zumienie zjawisk „długiego trwania”, bardzo charakterystycznych dla kultu-
rowego kręgu naszej europejskiej kultury, także polskiej oczywiście. Rzecz 
jasna, wydobywając szczególnie ważny dla kultury polskiej krąg zachodni, 
łaciński, nie możemy zapominać w historii Europy również o miejscu Bi-
4
  J. Kłoczowski, Nasza tysiącletnia Europa, Warszawa 2010, wraz z wykazem najnowszej literatury przedmio-
tu.
5
  J. Le Goff, Długie średniowiecze, tłum. M. Żurowska, Warszawa 2007. Dla nowego ujęcia tak zwanego „śred-
niowiecza” (właściwie taki okres nie istniał): J. Le Goff, W poszukiwaniu średniowiecza, tłum. M. Żurowska, 
Warszawa 2005. Tradycjonaliści nawiązujący do dziewiętnastowiecznych wizji, wydobywających huma-
nizm XV wieku i Oświecenie XVIII wieku jako filary europejskiej kultury, nie zgadzają się z tezami Le Goffa 
i wielu współczesnych historyków.

---