Pol ska – r osja: czy fatal izm w rogości?
Yüklə 404,68 Kb. Pdf görüntüsü
|
27 Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3 Polska – Rosja: czy fatalizm wrogości? wspólnym dziele historyków polskich i rosyjskich choćby jednej niepozor- nej refleksji dotyczącej tego, czym jest/ma być owa przywoływana jak mantra prawda? Jak rozumieć ją w sensie filozoficznym? Jaki status posiada ona na gruncie historiografii? Wreszcie, jak winna być postrzegana w historiogra- ficznym dialogu polsko-rosyjskim? Wydaje się, że znakomici skądinąd przedstawiciele profesji historycz- nej zachowują się w tym kontekście podobnie jak zdecydowana większość środowiska. Historycy, w sensie proper, jakby powiedział Wojciech Wrzo- sek, traktują problemy teoretyczne jako nieistotne w praktyce badawczej, stanowiące niepotrzebny bagaż metafizyczny – i nie zaprzątają sobie nimi głowy 5 . W przypadku wspomnianej publikacji na pewno po części tak jest. Autorzy polsko-rosyjskiego tomu hołdują bowiem nieartykułowanej, przyj- mowanej bezrefleksyjnie koncepcji prawdy stosowanej. Prawdy obowią- zującej powszechnie w środowisku, gdzie metodologia jest często mylona z metodyką i gdzie fundamentalne znaczenie przykłada się do warsztatu, metody, procedur badawczych. To one, niejako samoistnie, czynią niektó- rych historyków nosicielami prawdy. Warto jednak zauważyć, że to nie jedyny sposób rozumienia prawdy, jaki można odczytać z tekstów zawartych w tomie Białe plamy – czarne plamy... Obok bowiem kategorii prawdy stosowanej pojawia się w nim po- jęcie prawdy terapeutycznej, o proweniencji biblijnej. Zarówno Rosjanie, jak i Polacy zdają się mówić: powiedzmy prawdę, a prawda nas wyzwoli. Czy rzeczywiście? Czy opowiedzenie się po stronie Prawdy (niech będzie przez duże P) w trudnych i skomplikowanych relacjach z dalekiej i bliskiej prze- szłości stanowi wystarczający warunek porozumienia polsko-rosyjskiego oraz owocnego dialogu historyków obu narodów? Nie miejsce tu na systematyczną refleksję na temat mających długą ge- nealogię sporów toczonych przez filozofów i historyków na temat tego, czym jest prawda w historii. Przypomnę jedynie, że we współczesnej re- fleksji teoretycznej nad historiografią dominuje stanowisko krytyczne wo- bec klasycznej koncepcji prawdy i możliwości jej zastosowania w praktyce historiograficznej. Jeden z najbardziej wpływowych współczesnych filozo- fów Richard Rorty pisał: „prawda nie może być na zewnątrz – nie może eg- zystować w oderwaniu od ludzkiego umysłu – ponieważ zdania nie mogą egzystować, ani być na zewnątrz. Świat jest na zewnątrz, nie ma tam jednak opisów świata” 6 . Klasyczna definicja prawdy jest dziś trudna, jeśli w ogóle możliwa, do utrzymania. Zakłada ona porównanie zdań z tzw. obiektywną rzeczywistością, czyli istnienie jakiejś rzeczywistości o charakterze pozaję- zykowym. Bronić dziś klasycznej definicji prawdy, to ignorować wszystko 5 W. Wrzosek, O myśleniu historycznym, Bydgoszcz 2009, s. 109. 6 R. Rorty, Przygodność, ironia, solidarność, Warszawa 1996, s. 21. 28 Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej • Rok 11 (2013) • Zeszyt 3 Rafał Stobiecki to, co przyniósł w historiografii tzw. linguistic turn, i pozostawać w świe- cie historiografii rodem z drugiej połowy XIX stulecia. Klasyczną defini- cję prawdy można utrzymać jedynie w odniesieniu do faktografii, mówiąc językiem Jerzego Topolskiego, tzw. zdań bazowych. Nie da się jej jednak sensownie bronić w odniesieniu do całych narracji, uwikłanych w rozlicz- ne konteksty kulturowe, religijne czy ideologiczne. Można powiedzieć, że to truizmy, których winniśmy być świadomi jako badacze i jako... obywatele. Czasami jednak nie od rzeczy jest o nich przy- pomnieć. Komentując wspomniany projekt Polska – Rosja: Jak przełamać fata- lizm wrogości?, warto zastanowić się, czy zasygnalizowana, zorientowana na osiągnięcie prawdy o przeszłości postawa badaczy obu krajów, nawet wsparta etyczną koncepcją prawdy, skonfederowaną z odpowiedzialnością historyka za głoszone poglądy, stanowi, powtórzę, wystarczający warunek owocnego historiograficznego dialogu polsko-rosyjskiego? Jestem głęboko przekonany, że tak nie jest. Dlaczego? Przede wszyst- kim dlatego, że aby sensownie rozmawiać o przeszłości, trzeba na początku zdać sobie sprawę z istotnych ograniczeń naszej perspektywy badawczej. Owe ograniczenia mają różną naturę i dają się ująć w następującą, robo- czą typologię. Pierwsza trudność dotyczy szczególnego charakteru wiedzy historycz- nej. Doświadczenie konfliktu polsko-rosyjskiego pokazuje, że odzwiercied- lał się on na trzech poziomach wiedzy historycznej. Mam na myśli poziom cywilizacyjny, strukturalny i wydarzeniowy. Ten pierwszy, związany z kul- turowym wymiarem wiedzy historycznej, łączy się z fundamentalnym dla danej formacji kulturowej systemem wyobrażeń o charakterze oraz kierun- ku zmienności ludzkiego świata, narzucając przez to rozwijającej się w jej ramach refleksji historycznej określone granice możliwego i niemożliwe- go. Odnosząc je do obrazu relacji polsko-rosyjskich, można powiedzieć, że mieszczą się one w szeroko artykułowanych różnicach między Wschodem a Zachodem (odmienne systemy wartości i – co za tym idzie – odmienne sposoby organizacji życia zbiorowego). Dla większości Polaków Wschód pozostawał (pozostaje?) w połowie obszarem metafizycznego zła i symbo- lem zagrożenia dla ich własnej kultury. Podobnie negatywnie i lekceważąco duża część Rosjan traktuje Zachód. Nieco inny charakter mają animozje lokujące się na strukturalnym po- ziomie wiedzy historycznej. Najczęściej odnoszą się one do konkretnych instytucji życia społecznego – państwa, narodu, rasy czy panujących sto- sunków społecznych. W naszym przypadku owe konfliktogenne systemy wyobrażeń koncentrowały się wokół kilku zasadniczych kategorii. Z pol- skiego punktu widzenia były to takie antynomie, jak np.: rosyjski despotyzm – polski parlamentaryzm, wolność jednostki – podporządkowanie jednost- ki państwu, dobrowolny związek narodów – rosyjska zaborczość, Polska Yüklə 404,68 Kb. Dostları ilə paylaş:
|