Pulning paydo bo`lishi, zarurligi va funktsiyalari fanning

3. Pulning funksiyalari.

Iqtisodiy adabiyotlarda pulning funksiyalari xususida 2 ilmiy maktab olimlarining qarashlari mavjud:

1. Yevropa maktabi.
2. Amerika maktabi.
Yevropa maktabi pulning 5 funksiyasi xususida xulosaga
kelgan:
1. Qiymat o`lchovi funksiyasi. Pullar tovarlar va boshqa tovarlarning narxlarini belgilash orqali ularning qiymati va foydaliligini (foydalanish qiymatini) ifodalash uchun ishlatiladi. Narx tovar qiymati va foydaliligini pul ifodasi sifatida ishlaydi. Tovar narxi o`rtacha qiymatga teng, ammo talab va taklifga qarab u o`zgarib turadi va ushbu qiymatdan yuqori yoki past bo`lishi mumkin. Barcha tovarlar va xizmtalar qiymati umumiy ekvivalent bo`lgan pulda o`lchanadi. Pulning o`zi hech qanday narxga ega emas. Ular sotib olish qobiliyatiga ega, bu ularning ma’lum miqdordagi tovarlar va xizmatlarga almashtirish qobiliyati sifatida tushuniladi.
Qog’oz pul Moliya vazirligi tomonidan muomalaga chiqariladi. Masalan: AQSHda 1 dollardan 10 dollargacha bo`lgan kupyuralar AQSH G’aznachiligi tomonidan muomalaga chiqariladi. AQSHda Moliya vazirligi yo`q. Bu vazifani AQSH G’aznachiligi bajaradi.

Angliyada tangalar Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqariladi. Kredit pullar bu banknotalar bo`lib, Markaziy banklar tomonidan muomalaga chiqariladi. O`zbekistonda muomaladagi barcha pul birliklari banknotalar hisoblanadi va ular O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki aktivlari bilan ta`minlanadi.

Qiymatni o`lchash funksiyasi narxlar shkalasi asosida amalga oshiriladi. Bu har xil narxdagi tovarlar narxlarini taqqoslash uchun kerak. Narxlar shkalasi bu pulning texnik funksiyasidir, u yordamida qiymatni o`lchash funksiyasini bajariladi.
1. Muomala vositasi funksiyasining vazifasi pulni mahsulotni (xizmatni) naqd pulga sotib olish yoki sotishda tovar ayirboshlash jarayoniga xizmat qilish uchun ishlatilishini anglatadi. Pul mahsulotni (xizmatni) naqd pulga sotib olish yoki sotishda tovar aylanishi jarayonida (T - D - T) vositachi vazifasini bajaradi. Binobarin, hisoblanadigan (aqlan xayol qilingan) pullar tomonidan amalga oshiriladigan qiymat o`lchovi funksiyasidan farqli o`laroq, muomala vositasi vazifasini real pullar bajaradi. Pulni muomala vositasi sifatida ishlatishning asosiy sharti uning ommaviy tan olinishi hisoblanadi. Muomala vositasi ning vazifasi naqd pul bo`lib, u qonuniy to`lov vositasi hisoblanadi, ya'ni kirish uchun qonun bilan majburiy ma'lum bir davlat hududi. Ba'zi mamlakatlarda yuqori inflyatsiya sharoitida ayirboshlash vositasi vazifasini chet el valyutasi bajaradi.
Muomala vositasi funksiyasining xususiyati shundaki, u amalga oshirilganda tovarlar va pullarning parallel (qarshi) harakati sodir bo`ladi. Sotuvchi o`z mahsulotini naqd ekvivalentiga almashtiradi. Demak, tovar aylanishi uchun zarur bo`lgan pul miqdori birinchi navbatda sotilgan tovarlarning narxi va ularning miqdori bilan belgilanadi, ya'ni sotilgan tovarlar narxlari yig’indisi. Pul birligi bir nechta tovar operatsiyalariga xizmat qilganligi sababli, muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdori ham uning muomalalari soniga bog’liq, ya'ni pul muomalasi tezligi (PAT). Binobarin, pulga ehtiyoj (PE) tovar narxlari (TNY) yig’indisi pul aylanish tezligiga bo`linib aniqlanadi.