Qaraqalpaq indd
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı
- KARAKALPAK EDEBİYATI ÖZET
Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 398 399 N.Qoqol, L.Tolstoy, A.Çexov, S.Ayni, B.Kərbabayev, V.Latsis, P.Merime, V.Hüqo, R.Taqor və başqalarının əsərləri milli oxuculara çatdırılır. Qaraqalpaq ədəbiyyatı öz yaradıcı potensialını gücləndirməklə digər ədəbiyyat ların ənənələrini mənimsəmək və onlarla qarşılıqlı əlaqələrə girməyə daha çox meyl edirdi. Nəsr arenasına bu dövrə qədər poeziya və dramaturgiyada müvəffəqiyyət qazanmış A.Begimov çıxmışdı. Onun qaraqalpaq nəsrinin inkişafında və formalaşmasında böyük xidmətləri olmuşdur. Bu müəllifin qələmə aldığı «Balıqçı qızı» romanında Aral balıqçılarının çətin həyatı əksini tapmışdır. Roman hadisə lərin dərinliyinə, xalq həyatını geniş planda çevrələdiyinə, milli koloritinə, mürəkkəb insan naturalarının açılmasına, təsvir olunan dövrün mənzərəsini yaratmasına və s. görə qaraqalpaq nəsrinin mühüm nümunələ rindəndir. Qaraqalpaq ədəbiyyatında T.Kaipbergenov yaradıcılığı son dərəcə yeni hadisədir. Onun yaradıcılığında qaraqalpaq- ların tarixi mübarizəsinin mühüm mərhələləri əks olunmuş- dur. Kaipbergenovun əsərlərindən hər biri «Katib», «Sağ ol, müəllim», «Buz damcı», «Sonuncu döyüş», «Qaraqalpaq qızı», «Yuxusuz gecələr», «Mamanbiy», «Qaraqalpaqnamə», «Göz bəbəyi» kimi povest və romanları, «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» trilogiyası və başqa əsərləri çoxsaylı oxucular qəlbini fəth etməklə, dünyanın xeyli dillərinə tərcümə olunmuşdur. Müəllif bu əsərlərdən hər birinin başlıca problematikasını açmaq üçün çeşidli və rəngarəng bədii priyomlardan istifadə etmişdir. T.Kaipbergenovun əsərlərinin hamısı maraqlıdır. Lakin onun yaradıcı lığında daha önəmli mövqedə dayanan «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» trilogiyasıdır. O, qaraqal paq ədəbiyyatında ilk roman-epopeya müəllifi kimi tanınmaq dadır. Bu epopeyanın başlıca məramı qaraqalpaq ların birləşməsi ideyasıdır. Trilogiyada tarixlə bədii təxəyyül bir-biri ilə üzvü şəkildə birləşmiş, tarixi şəxsiyyətlərin xalq taleyində yeri və rolu incələnmişdir. Əsər müəllifi təhkiyə boyu folklor-etnoqrafik materiallar və tarixi mənbələrlə polemikaya girişir. Trilogiyada dövlət xadimi və xalq problemi diqqət mərkəzinə çəkilir. Əsərin baş qəhrəmanları Mamanbiy, Aydos biy, Yernəzər biy, Yernəzər- Alagöz və digərlərinin timsalında onların naturalarının bütövlüyü, xarak terlərindəki dözümlük, uzaqgörənlik, məqsədə canatma, xalqa oriyentasiya və s. uğurla açılıb ortaya qoyulmuşdur. Epopeyada xalq psixologiyası daim dinamikada göstərilmişdir. Müəllifin təhkiyədə istifadə etdiyi ən mühüm bədii priyomlardan biri «susma poetikası»dır. Əsərdə dastan və roman başlanğıcı bir-birini üzvü şəkildə tamamlayır. Müəllif əsərin bəzi yerlərində xalqın müxtəlif dönəmlərdəki tarixi mərhələlərini öz bədii təxəyyülünün gücü ilə «bərpa» etməyə səy göstərir. T.Kaipbergenov yaradıcılığında «Qaraqalpaqlar haqqında dastan» trilogiyası ilə yanaşı «Qaraqalpaqnamə» romanı da mühüm yer tutur. Bu roman-essenin süjet-kompozisiya strukturunda və məzmun-mahiyyət müstəvi sində rəvayət və əfsanələrdən geniş istifadə olunmuşdur. Bu əsərdə də müəllif yenə də xalqın tarixi keçmişinə nəzər salır, qaraqal- paqların digər türk xalqlarının etnogenezi, mədəniyyəti və dili ilə ümumilik məqamlarını vurgulayır. Digər problemlərlə yanaşı «Qaraqalpaqnamə»də T.Kaip- bergenov həm də təbiət, ekologiya, səhra torpaqlarının dağıdılması, viran qoyulması, əxlaq, mənəviyyat, fəlsəfə, psixologiya və bir sıra digər məsələlərə yer ayırır. *** Qaraqalpaq ədəbiyyatında dram janrı 30-cu illərdə yaranmağa başlayır. Milli dramaturgiyanın inkişafında S.Məcido vun, A.Ötepovun, Y.Aymirzəyevin, N.Davkara- yevin və başqalarının rolu mütləq vurğulanmalıdır. 30-cu illərin dramaturgiyasında Alpamıs, Gülayim, Yernəzər- Nizami Tağısoy Qaraqalpaq ədəbiyyatı 400 401 Alagöz və başqa bu kimi xalq ideallarını təcəssüm etdirən epik obrazlara müraciət olunmuşdur. 40-60-cı illər qaraqalpaq dramaturgiyasında, bir tərəfdən, müharibənin canlı obrazı və xarakteri göstərilirsə, digər tərəfdən, şəxsi və ictimai konflikt və ziddiyyətlər Y.Aymirzəyevin «Leytenant Yelmuradov», S.Xocaniyazovun «Bizim Bahadır», A.Begimovun və T.Allahnəzərovun «Qərib Aşıq», P.Tlegenovun «Birinci fit» və s. pyeslərdə daha relyefli əks olunmuşdur. Bundan başqa bu dövrdəki bir sıra qaraqalpaq pyeslərində və musiqili komediyalarında - N.Yeşmanovun və R.Yeşim betovun «Ot laq da toy», T.Seyidcanovun «Qaragözlü gözəl», A.Şahmuradovun və İ.Yusupovun «Qırx qız», T.Abdulovun və T.Bayandiyevin «Qaraqalpaq qızı» və s. kimi əsərlərdə mənəvi-əxlaqi, sosial- psixoloji, ailə-məişət problemləri əks olunmuşdur. 70-80-ci illərdə qaraqalpaq dramaturqları yenidən tarixi mövzuya müraciət etməklə «Berdağ», «Əbu Reyhan Biruni», «Yeni arzu yollarında» və s. kimi pyeslər yazmaqla xalqların tarixi keçmişində yer almış “səhifələri”ni daha çox diqqət mərkəzində saxlamağa can atmışlar. 1990-2000-ci illərdə qaraqalpaq müəllifləri digər özbək, türkmən, qazax, rus və s. xalqların yaradıcı səhnə təcrübəsindən yararlanmaqla milli sənətin yeni istiqamətdə inkişafına səy göstərmiş və göstərməkdədirlər. Qaraqalpaq dra ma tur giyası, daha geniş məfhumda qaraqalpaq ədəbiy- yatı bu gün də sənət axtarışlarını davam etdirməkdədir. KARAKALPAK EDEBİYATI ÖZET Türk halkları edebiyatları arasında kökleri eski çağlara uzanan ve bedii örnekleri oldukça zengin olan Karakalpak edebiyatı kendine has özellikleriyle dikkat çekmektedir. Diğer edebiyatlar gibi onun da kaynakları folklora ve epik destanlara dayanır ki, bu örneklerdeki mücadele ruhu Karakalpakların etnik-ulusal bütünlüğünün teşekkülünü ve onların bedii özelliklerini en iyi şekilde yansıtmaktadır. Çeşitli tarihsel dönemlerde Harezm, Buhara, Fergana, Orta ve Büyük Cüz’de bulunmuş Karakalpaklar Cungar- Kalmıklar ve Nadir Şah ordusuna karşı amansız mücadele yürütmüşlerdir. Aynı zamanda Karakalpaklarda uzun süren boylar arası iç çekişmeler sonucunda büyük yıkımlar yaşanmış, halk değişik coğrafyalara göç etmek zorunda kalmıştır. Sonuçta Karakalpakların nüfusu belirgin derecede azalmıştır. Halkın kendi birliğini korumak uğruna mücadelesi Karakalpaklara nihayet 1920’li yıllarda otonom bir yönetim kazandırmıştır. 1990’lı yıllarda ise Özbekistan’ın bünyesinde Karakalpakistan Cumhuriyeti kurulmuştur. Karakalpaklar bugün burada yoğun bir nüfusa sahip olmakla birlikte Özbekistan, Kazakistan, Türkmenistan, Afganistan, Irak, Türkiye ve Rusya’da ve diğer başka devletlerin topraklarında da küçük topluluklar halinde yaşamaktadırlar. Uzun yüzyıllar boyunca Karakalpaklar zengin bir şifahi edebiyat geliştirmişlerdir.Bu zengin edebiyatın lirik örnekleri “HeyJar”, “Betaşar”, “Heyya”, “Haytar”, “Koşlasu”, “Joklau”, “Bedik”, “Gülepsan”, “Ramazan” gibi eserlerin yanı sıra türküler, atasözleri, bilmeceler, mitolojik hikâyeler, rivayetler, efsaneler, fıkralar, masallar ve destanlar ile günümüze ulaşmıştır.Karakalpak folklorunun birçok numunesiile diğer Türk halklarının folklor numuneleri Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|