QəRİbov asəF ƏZİzov anar

80 
 
fəaliyyətində  gömrük  rüsumlarının  ixtisarı  və  ya  ləğvi  üzrə 
görülən işlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, 1945-ci ildə 
inkişaf etmiş ölkələrdə gömrük rüsumlarının orta səviyyəsi 40-
60  %  təşkil  etdiyi  halda  (bəzi  mal  növləri  üzrə  70-90%)  90-cı 
illərin əvvələrində 3-5%-ə qədər aşağı salınmışdır. 
1993-cü  ilin  dekabr  ayında  Uruqvay  raundunda  yekun 
sənədi hazırlandı ki, həmin sənəddə bütün əvvəlki danışıqların 
nəticələri nəzərə alındı. Bu sənədə əsasən QATT- Ümumdünya 
Ticarət  Təşkilatına (ÜTT) çevrilmişdir. ÜTT-nın  ali idarəedici 
orqanı  nazirlərin  konfransıdır.  Bu  təşkilat  QATT  çərçivəsində 
bağlanmış  bütün  sazişlərin,  o  cümlədən  Uruqvay  raundu  razı-
laşmalarını  yerinə  yetirilməsinə  nəzarət  edir.  ÜTT-  yə  üzv 
olmaq hər bir iştirakçı ölkə üçün artıq bağlanmış bütün razılaş-
maların  tam  həcmdə  yerinə  yetirəcəyinin  öz  üzərinə  götürül-
məsi  deməkdir.  QATT,  daha  doğrusu  ÜTT  öz  səlahiyyət 
dairəsini genişləndirərək dünya iqtisadi əlaqələrinin tənzimlən-
məsində çox mühüm beynəlxalq orqana çevrilmişdir. 
          QATT, indiki ÜTT qlobal tənzimləmə sisteminin üçüncü 
mühüm təşkilatıdır. Onun öz fəaliyyətində rəhbər tutduğu əsas 
prinsiplər  açıq  iqtisadiyyat  və  sərbəst  ticarətdir.  İstehsalçılara 
qarşı  ayrı-seçkiliyi  qadağan  etmiş,  ixracatçıların  təcavüzkar 
(dempinq)  siyasətinə  mane  olur,  gömrük  və  qeyri-tarif  məhd-
udlaşmalarının  aradan  qaldırılmasına  çalışır.  Belə  ki,  ticarətin 
liberallaşdırılması dünyanın iqtisadi potensialından daha səmə-
rəli istifadə olunması üçün şərait yaradır. 
QATT-ın yaradılması tarixi dünya müstəmləkəçilik sis-
teminin dağılması və inkişaf etməkdə olan müstəqil dövlətlərin 
meydana  gəlməsi  tarixi  ilə  eyni  vaxta  düşür.  Dünya  iqtisadiy-
yatının  liberallaşdırılması  prosesi  bu  ölkələrdə  sürətli  və  da-
vamlı sosial-iqtisadi inkişafın təmin edilməsi tələblərinə cavab 
verir. Ona görə üçüncü dünya ölkələri də sərbəst ticarəti müda-
fiə  edirlər.  Çünki  sərbəst  ticarət  sənayeləşməni  başlıca 
məqsədlərindən  biri  hesab  edən  bu  ölkələrə  imkan  verir  ki, 

---

81 
 
onlar  texnologiya  və  yeni  texnika  idxal  etmək  üçün  Şimal 
bazarlarına asanlıqla daxil ola bilsinlər. 
 
V FƏSİL. Azərbaycan xarici ticarət əlaqələri  
və gömrük xidməti. 
5.1. Azərbaycan Respublikasının xarici ticarət 
konsepsiyası və xarici ticarət siyasəti 
 
Dövlət  müstəqilliyinin  möhkəmləndirilməsi,  ölkələrin 
bir-birindən  asılılığının  getdikcə  güclənməsi,  bazar  iqtisadiy-
yatına  keçidlə  əlaqədar  olaraq  meydana  çıxan  problemlərin 
mürəkkəbləşməsi, hər şeydən əvvəl milli iqtisadiyyatın forma-
laşması  və  ölkənin  beynəlxalq  əmək  bölgüsündə  iştirakı  res-
publikanın  xarici  iqtisadi  fəaliyyətinin  konseptual  əsaslarının 
işlənib hazırlanmasından asılıdır. 
Azərbaycan 
Respublikasının  potensial  imkanları 
baxımından «kiçik ölkə» olduğunu, yəni nəinki dünya bazarın-
da,  hətta  regional  bazarlarda  belə  mövcud  situasiyaya  təsir 
etmək imkanının yoxluğunu, əksinə, özünün bütövlükdə iqtisa-
di  fəaliyyətinin  təşkili  və  inkişafında  real  vəziyyətə  uyğunlaş-
maq  məcburiyyətində  qaldığını  qəbul  ediriksə,  onda  ölkənin 
xarici  ticarət  konsepsiyasının  formalaşdırılmasında  göstərilən 
cəhətləri  nəzərə  almaq  və  onu  qlobal  miqyasda  araşdırmaq 
lazım gəlir. 
Bu baxımdan xarici ticarət konsepsiyası inkişaf mərhə-
ləlinə uyğun olaraq iki dövr üçün işlənib hazırlanmalıdır: 
1) keçid dövrünün xarici ticarət konsepsiyası; 
2) real bazar dövrünün xarici ticarət konsepsiyası. 
Keçid  dövrü  öz  mahiyyəti  etibarı  ilə  respublikada 
bazarın formalaşması və həmin keyfiyyət aspektində real bazar 
münasibətlərinin təşəkkülü ilə başa çatmalıdır.  
Real  bazar  münasibətlərinin  təşəkkülü  prosesi  başa 
çatdıqdan  sonra  ölkədə  həm  iqtisadi  bazisin  sosial-iqtisadi 

---

82 
 
mahiyyətində,  həm  də  cəmiyyətin  siyasi  təşkilində  köklü 
keyfiyyət  dəyişiklikləri baş verməklə ölkənin dünya iqtisadiy-
yatına funksional inteqrasiyası baş verəcəkdir. Bu proses xarici 
amillərdən qarşılıqlı asılılığı daha da gücləndirəcəkdir. Görün-
düyü  kimi,  xarici  ticarətin  konseptual  əsasları  ölkənin  inkişaf 
mərhələlərinə  uyğun  şəkildə  formalaşdırılmalı  və  metodoloji 
prinsiplərin  tarixi  səciyyə  daşıdığı  birmənalı  şəkildə  qəbul 
olunmalıdır. 
Ölkənin  xarici  ticarət  konsepsiyası  bütövlükdə  iqtisadi 
təhlükəsizlik  konsepsiyasının  tərkib  elementi  kimi  nəzərdən 
keçirilməli  və  formalaşdırılmalıdır.  Belə  ki,  dövlətin  iqtisadi 
təhlükəsizlik  sisteminin  yaradılması  və  möhkəmləndirilməsi 
başlıca  olaraq ticarətin təşkili və inkişafından birbaşa asılıdır. 
Dünya təcrübəsi göstərir ki, ölkələrin inkişaf yollarının 
seçilməsi  son  dərəcə  mühüm  məsələlərdən  biridir.  Ümumiy-
yətlə,  milli  iqtisadiyyatın  xarici  amillərlə  sıx  əlaqəliliyi  və 
qarşılıqlı asılılığı baxımından 3 inkişaf modelini fərqləndirmək 
mümkündür: 
1)  İqtisadiyyatın  ixrac  yönümünün  yüksəldilməsini 
nəzərdə tutan inkişaf modeli; 
2)  İdxalı  əvəz  edəcək  istehsal  sahələrinin  inkişaf 
modeli; 
3) İqtisadi inteqrasiya modeli. 
Bu modellərdən hər hansı birinin seçilməsi öz mahiyy-
əti  etibarilə  xarici  ticarət  konsepsiyasının  formalaşdırılması 
deməkdir.  Buna  görə  də,  Azərbaycanın  mövcud  potensialı 
baxımından  bunlardan  hansının  daha  məqsədəmüvafiq  oldu-
ğunu araşdırmaq zəruridir. 
Beləliklə,  ixrac  yönümlü  inkişaf  müasir  beynəlxalq 
iqtisadi münasibətlər sistemində mühüm yer tutan modellərdən, 
biridir  və  milli  iqtisadiyyatın  göstərilən  istiqamətdə  inkişafını 
tələb edir. Lakin Azərbaycan Respublikasının bu modeli tətbiq 

---