QəRİbov asəF ƏZİzov anar

77 
 
ticarətdə  yerli  firmalara  qarşı  öz  bölüşdürücü  funksiyasını  da 
kvotalar vasitəsilə daha asan yerinə yetirirlər. 
Bu  zaman  rəqabət  qabiliyyəti  zəif  olan  yerli  firmaların 
yüksək  təcrübə  və  texnikaya  malik  olan  xarici  firmalardan 
qorunması  məqsədi  güdülür.  Subsidiyalar  istehsalçı  firmalara 
imkan verir ki, öz məhsullarını istehsal xərclərindən aşağı olan 
bir  qiymətlə  sata  bilsin.  Yerli  özəl  təşəbbüsçülüyün  inkişafına 
çalışan bütün dövlətlər strateji sahələrdə çalışan firmalara belə 
yardımlar edirlər. 
Subsidiya ödəmələri, adətən, ixracatçı firmanın məhsul 
istehsalına  çəkdiyi  həqiqi  xərclə,  bu  məhsulun  satış  qiyməti 
arasındakı fərq, yaxud da hər bir mal vahidinə hökumət tərəfin-
dən müəyyən edilmiş məbləğ qədər olur. Bu cür subsidiyaların 
hazır  məhsullara  verilməsi  ÜTT  tərəfindən  qadağan  olun-
muşdur.  Lakin,  dövlətlər  bu  məqsəd  üçün  dolayı  yollardan 
istifadə  edirlər.  Məsələn,  hökumətlər  ixracatçılara  vergi 
güzəştləri edir, sığorta işində  yardım edir və  güzəştli  kreditlər 
verirlər.  Bundan  başqa  firmalara  ucuz  xammal  alınmasında 
yardım  edilir,  yerli  istehsalçıların  bəzi  malları  dövlətlər  tərə-
findən  yüksək  qiymətlə  satın  alınır  və  onlar  xarici  bazarlarda 
ucuz  qiymətlə  satılır  (məsələn,  ABŞ-da  kənd  təsərrüfatına 
yardım proqramı bu yol ilə həyata keçirilir). 
 
4.5. Xarici ticarətin beynəlxalq miqyasda 
tənzimlənməsi 
 
1929-1930-cu  illərdə  özünü  göstərmiş  dünya  iqtisadi 
böhranı  vahid  norma  və  qaydalar  qoyulması  yolu  ilə 
beynəlxalq  ticarət  əlaqələrinin  dünya  miqyasında  tənzimlən-
məsi  zərurətini  doğurdu. Beynəlxalq  ixtisaslaşmanın  üstünlük-
lərindən  optimal  istifadə  olunması  və  bu  ixtisaslaşmanın  daha 
da  dərinləşməsi  zərurəti  beynəlxalq  ticarətdə  mövcud  olan 
ticarət sədlərinin minimuma endirilməsini tələb edirdi. 

---

78 
 
Dünya  ticarətinin  40%-ni  əlində  cəmləşdirmiş  ABŞ 
xarici  ticarətin  liberallaşdırılmasında  daha  maraqlı  idi  və 
gömrük rüsumlarının aşağı salınması meylinin əsasını qoymuş 
ilk  qanun  da  ABŞ-da  qəbul  edildi.  ABŞ-da  və  sonralar  bütün 
dünyada  beynəlxalq  ticarət  siyasətinin  dönüş  nöqtəsini  təşkil 
edən  qarşılıqlı  ticarət  müqavilələri  haqqında  qanun  konqres 
tərəfindən  hələ  1934-cu  ildə  qəbul  edilmişdir.  Bu  qanunla 
xarici  ticarətin  liberallaşdırılmasına  doğru  ciddi  addım  atılmış 
oldu. Qanunda iki əsas müddəa nəzərdə tutulurdu: 
1) Prezidentə səlahiyyət verilirdi ki, Konqresə müraciət 
etmədən,  digər  ölkələrlə  qarşılıqlı  ticarət  müqavilələri  bağla-
yaraq, tarifləri lazım olduqda 50%-ə qədər aşağı salsın; 
2) Tariflərin ümumi olaraq aşağı salınması. 
Tariflər  ayrı-seçkilik  salınmadan  bütün  ölkələrə  aid 
edilmədi  idi. Bu prinsiplər sonralar beynəlxalq  ticarətin dünya 
miqyasında tənzimlənməsi meylinin əsasını qoydu. 
İkinci  dünya  müharibəsindən  sonra  çoxtərəfli  ticarət-
tarif  müqavilələrinin  bağlanması  üçün  görülən  işlər  genişlən-
məyə  başladı.  Bu  sahədə  ciddi  addım  1947-ci  ildə  ABŞ  da 
daxil  olmaqla  23  ölkənin  iştirakı  ilə  QATT  (General 
Agreement on Tarifs and Trade) - Tarif və ticarət haqqında Baş 
Sazişin  İmzalanması  ilə  atılmış  oldu.  Bu  gün  QATT  dünya 
ticarətinin  85%-ni  əhatə  edən  150-dən  çox  ölkəni  birləşdirən 
bır razılaşmaya çevrilmişdir. 
QATT-ın qəbul etdiyi əsas prinsiplər aşağıdakılardır: 
1) Bütün üzv ölkələr üçün bərabər, ayrı-seçkilik salma-
yan rejimin şərtsiz qəbulu; 
2)  Çoxtərəfli  danışıqlar  aparılması  yolu  ilə  tariflərin 
azaldılması; 
3)  Bir  çox  idxal  kvotalarının  (yerli  kənd  təsərrüfatının 
himayə olunması  və  tədiyyə  balansı  tarazlığının  qorunması  ilə 
əlaqədar kvotalardan başqa) aradan qaldırılması. 

---

79 
 
QATT  tariflər  və  ticarətlə  əlaqədar  ölkələr  arasında 
danışıqlar  aparılan  bir  beynəlxalq  forumdur.  O,  çox  vaxt  belə 
danışıqlarda bir vasitəçi rolunu oynayır. 
Beynəlxalq  ticarətin  liberallaşdırılmasında  əlverişli 
şərait rejimində (ƏŞR) Öz ifadəsini tapan qarşılıqlı ticarət gü-
zəştləri böyük rol oynayır. Bu rejimə uyğun olaraq, öz araların-
da  müqavilə  bağlamış  ölkələr  bir-birinə  (üçüncü  ölkəyə  də 
tətbiq edilən) qarşılıqlı güzəşt edirlər. Bu güzəşt və üstünlüklər 
gömrük müdafiəsindən, yəni gömrük rüsumu dərəcələrində əks 
olunur.  Bu  halda  danışıqlar  aparılaraq  saziş  imzalanan  kimi, 
həmin  güzəştlər  dərhal  bütün  digər  ölkələrə  də  ayrı-seçkilik 
salınmadan tətbiq edilir. 
ƏŞR-nin  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  gömrük  tariflə-
rinin ləğvi  və  ya azaldılması  bütün  iştirakçı  tərəflərə  aid  edilir 
(əgər bu halda qərar birtərəfli qaydada qəbul edilmiş olsa da). 
Beynəlxalq  ticarətin  inkişafında  da  QATT  tərəfindən 
qəbul  olunmuş  birtərəfli  qərarlara  yol  verilməməsi  prinsipi  də 
çox mühümdür. Milli bazarın himayə olunması haqqında qərar 
yalnız  çoxtərəfli  məsləhətləşmələr  aparıldıqdan  sonra  qəbul 
oluna bilər. 
Təcrübədə QATT-m əsas prinsiplərini həyata keçirmək 
üçün üzv ölkələrin ümumi razılığı əsasında təşkilat mexanizmi 
(katiblik)  yaradılmışdır.  QATT  katibliyi  Cenevrə  şəhərində 
yerləşmişdir.  Bu  orqanın  fəaliyyəti  konfrans  və  sessiyalar 
çərçivəsində həyata keçirilir. 
Adətən, sessiyalar yüksək vəzifəli məmurların görüşləri 
ilə başlayır, sonra isə raundlar adlanan danışıqlar başlayır. Belə 
raundlar  1949,  1951,  1956,  1960,  1961-ci  illərdə  olmuşdur. 
Bunlar arasında uzun müddət  davam  etmiş  Tokio və Uruqvay 
raundlarını  (1983-dən  1994-çü  ilə  qədər  davam  etmişlər) 
xüsusi olaraq göstərmək lazımdır. Bu son iki raundda müzakirə 
olunan  məsələlərin  sayı  artırılmış  və  qeyri-tarif  ticarət  sədləri 
haqqında  məsələ  də  gündəliyə  daxil  edilmişdir.  QATT-ın 

---