71
üçün arzu edilməz olan malların daxil olmasının qarşısının
alınmasıdır. Bu növ gömrük rüsumlarının tətbiq edilməsi
zamanı əsas çətinlik dempinqin mövcud olmasını sübut
etməkdir. Bu zaman dempinq - malın dünya bazarlarında öz
istehsal xərclərindən aşağa qiymətə satılması kimi müəyyən
edilir.
4.3. Gömrük tariflərinin tətbiqinin iqtisadi nəticələri
Sərbəst ticarətin, istər dünya iqtisadiyyatı üçün bütöv-
lükdə, istərsə də ayrı-ayrı ölkələr üçün böyük faydalar verdiyi
məlum olduğu halda dünya təcrübəsində beynəlxalq ticarətə
maneçilik törədən vasitələrdən, o cümlədən gömrük rüsum-
larından nə üçün istifadə olunur? Gömrük rüsumlarının iqtisadi
nəticələri nədən ibarətdir?
Ticarət sənədlərinin (gömrük rüsumları və s.) tətbiq
olunmasının mənfi və müsbət cəhətlərini təhlil edərək ameri-
kan iqtisadçısı P.X.Lindert aşağıdakı nəticələrə gəlir:
1. Gömrük tarifləri ticarət edən ölkələrdə demək olar ki,
həmişə əhalinin rifah səviyyəsini aşağı salır.
2. Daha dəqiq deyilsə, gömrük tarifləri ticarət edən
ölkələrdə, o cümlədən onun təşəbbüsçüsü olan ölkədə rifah
səviyyəsini çox vaxt aşağı salır.
3. Bir qayda olaraq tariflərin qoyulması ilə əldə edilən
nailiyyətlərə başqa yollarla, özü də daha yaxşı nəticələrə nail
olmaq mümkündür.
4. Sərbəst ticarət siyasətindən kənara çıxmaq isə
aşağıdakı hallarda özünü doğruldur:
a) "Optimal tarifdən" istifadə olunduqda: əgər ölkə hər
hansı bir malın dünya qiymətinə təsir göstərə bilirsə, tarifin elə
bir
səviyyəsini tapmaq olar ki,
ölkə xalis mənfəət əldə etsin;
b) tarif ən optimal qərar kimi qəbul olunduqda; yəni
əgər ölkə iqtisadiyyatında daxili həll olunmaz problemlər
72
mövcuddursa, tarifin tətbiqi bəzən mövcud iqtisadi passiv-
likdən faydalı ola bilir;
v) ayrı-ayrı xalis xarici ticarət problemləri həll
edildikdə, bəzən gömrüklərin tətbiqi başqa iqtisadi tədbirlərdən
daha səmərəli olur;
q) gömrük rüsumları idxalatla rəqabət aparan istehsal-
çılar üçün həmişə sərfəlidir, baxmayaraq ki, millətin ümumi
rifah səviyyəsi bu zaman aşağı düşür.
Gömrük tariflərinin istehlakçılara təsiri - gömrük
tariflərinin tətbiqindən ilk növbədə istehlakçılar ziyan çəkirlər.
İstehlakçıların xarici malları satın alması onu göstərir ki, onlar
məhz bu mallara üstünlük verirlər, Lakin, gömrüklərin qoyul-
ması ilə əlaqədar olaraq istehlakçılar bu malların alınmasına
daha çox pul sərf edəcəklər və yaxud onlardan az miqdarda sa-
tın almağa məcbur olacaqlar. Ona görə də, gömrüklər istehlakı
məhdudlaşdırır. İstehlakın azalması idxal olunan malın tələb
elastikliyinə təsir göstərir və idxalı da azaldır. İstehlakın
azalması isə əhalinin rifah səviyyəsinə mənfi təsir göstərir. Nə-
zərə almaq lazımdır ki, idxal mallarının qiymətinin artması, son
nəticədə yerli malların da qiymətinin artmasına səbəb olur.
Gömrük tariflərinin himayəçilik rolu - gömrük
vergilərinin idxal mallarının daxili qiymətlərini artırması yerli
istehsalçıları xarici rəqabətdən qoruyaraq istehsalın genişlən-
məsi üçün şərait yaradır.
Lakin müasir iqtisadçıların əksəriyyəti hesab edirlər ki,
sərbəst ticarətin maddi faydaları daha çoxdur. Himayəçilik
milli istehsalçılara rəqabət təzyiqini aşağı salır ki, bu da son
nəticədə istehsalın səmərəliliyini azaldır
və məhdud mənbələrin
israfçılığına yol açır. Çünki, hər bir vahid istehsal artımı daha
yüksək real istehsal xərcləri ilə başa gəlir. Bundan başqa, əgər
himayəçilik siyasəti uzun müddət və birtərəfli qaydada izafi
tətbiq edilərsə (məsələn, 60-70-ci illərdə Latın Amerikası
ölkələrində olduğu kimi) izafi qorunan müəssisələr gömrük