Qubad İbad oğlu (Bayramov) Özəlləşdirmə
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Sonradan özəlləşdirmə dalğası neftkimya və mineral gürbələr istehsalı obyektlərini də əhatə etmişdir. Argentinada özəlləşdirmənin sürəti 1989-cu ildən sonra Menemın prezidentlik hakimiyyəti dövründə "Dövlət idarəetməsində islahatlar haqqında" Qanunun qəbulundan sonra yüksəlməyə başladı. Bu Qanunla hökumətə dövlət müəssisələrinin fəaliyyətinə müdaxilə edərək, zəruri hallarda maliyyə yükünü öz boynuna götürmək hüququnun verilməsi də özəlləşdirmənin genişlənməsində əhəmiyyətli rol oynadı. Müəssisələrin özəlləşdirilməsində milli şirkətlərə üstünlük verilməsinin Qanunla rəsmiləşdirilməsi xarici kapitalın region ölkələrindəki aktivliyi fonunda yaranmış iqtisadi asılılıq məsələləri ilə izah olunsa da bu ölkə xarici investorlara münasibətdə nisbətən liberal mövqeyi ilə seçilir. Argentinada özəlləşdirilən müəssisələrin siyahısına ilkin olaraq zərərli fəaliyyətlərinə görə ildə 5 milyard dollarlıq maliyyə yardımı tələb edən 40 qeyri rentabelli dövlət müəssisəsi daxil edilmişdir. Ölkədə ilk müvəffəqiyyətli və iri özəlləşdirmə əməliyyatı ENTEL telekommunikasiya şirkətini əhatə etmişdir. Növbəti belə tədbirin nəticəsində "Aerolinas Arxentinas" aviaşirkəti və Dövlət Neft Şirkəti özəlləşdirilməyə çıxarılmışdır. Bu şirkətlərin səhmlərinin bir hissəsi, (konkret olaraq ENTEL-in 60 faizi, "Aerolinas Arxentinas"ın 85 faizi) beynəlxalq hərraclarda satışa çıxarıldığından onların başlıca alıcıları ABŞ, İtaliya, Fransa və İspaniya korporasiyaları olmuşdur. 1991-ci ildə özəlləşdirmənin növbəti mərhələsini əhatə edən proqramın qəbulu nəticəsində mülkiyyətin dövlətsizləşdirilməsi islahatları dəmiryol nəqliyyatını, gəmiçilik şirkətlərini, poladtökmə və neftkimya sənayesi müəssisələrini əhatə etmişdir. Nəhayət, 1993-1995-ci illəri əhatə edən üç illik proqrama uyğun olaraq Argentinada özəlləşdirilən müəssisələrin səhmləri ilkin olaraq Nyu-York, London və Buenos-Ayres birjalarında satışa çıxarılmağa başladı. Bu hərraclarda satılmayan səhmlərin taleyi isə mərkəzi hakimiyyət orqanlarına tapşırılırdı. Region ölkələri arasında özəlləşirməyə gec başlayanlardan biri də Peru idi. Peruya xarici investorlar 1992-ci ildən sonra - ölkədə aktiv özəlləşdirmə start götürəndə - gəlməyə başlasalarda, sonrakı proseslərdə onlar daha yaxından iştirak etdilər. Belə ki, Perunun dağ-mədən, energetika, telekommunikasiya sahələri üzrə dövlət şirkətlərinin özəlləşdirilməsində ABŞ, Çin, İspaniya, Çili, Meksika, Panamanın aparıcı şirkətlərinin aktiv iştirakı bu ölkəyə xarici kapitalın güclü axınını şərtləndirmişdir. Latın Amerikası ölkələrində strateji təyinatlı iri dövlət şirkətlərinin geniş miqyasda özəlləşdirilməsi ilk növbədə kütləvi işsizliyi səciyyələndirsə də (dövlət müəsisələrində 45-55% işçi ixtisara salinmişdı), sonradan bəzi ölkələrin iqtisadiyyatında sabitləşmə meylləri bu problemi qismən də olsa həll etdi. İlk dövrlər geniş miqyaslı ixtisarlar hesabına kütləvi işsizliyin baş verməsi bəzi müəssisələri xeyli miqdarda kompensasiya ödəməyə məcbur etsə də bu prosesin qarşısını almaq mümkün olmadı. Latın Amerikası ölkələrində özəlləşdirmədən əldə edilən gəlirlərin həcmi xarici investorların bu prosesdə aktiv iştirakı hesabına gözlənildiyindən də xeyli çox olmuşdur. Belə ki, 1990-93-cü illərdə Argentinada dövlətin özəlləşdirmədən qazancı 9 milyard ABŞ dollarına, Venesuelada yalnız 1991-ci ildə 2,2 milyard ABŞ dollarına bərabər olmuşdur ki, bu da Venesuelaya dövlət büdcəsində müsbət saldo əldə etməyə imkan verirdi. Ayrı-ayrı şirkətlər üzrə belə göstəricilər əhəmiyyətli çəkisi ilə fərqlənir. Məsələn, 1990-cı ildə "Telmeks"in 20,4 faizlik səhmi 1,76 milyard dollara, 1992-ci ildə isə cəmisi 4,7 faizlik səhmi 4 milyard dollara satılmışdı. Bu şirkətin bir səhminin qiyməti 1991-ci ildə 27 dollardan 1992-ci ildə 56 dollaradək bahalaşmışdı. Nəticə Fikrimizi yekunlaşdıraraq, Latın Amerikası ölkələrində özəlləşdirmə prosesinin əsas xüsusiyyətlərini digər özəlləşdirmə təcrübələri ilə müqayisədə fərqləndirməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Əvvəla, digər inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə bu regionda özəlləşdirmə daha çox xarici kapitalın müşaiyəti ilə həyata keçirilmişdir ki, bu da öz növbəsində region ölkələrində tez bir zamanda kapital bazarının inkişafını, birja fəaliyyətinin genişləndirilməsini şərtləndirirdi. Özəlləşdirmə başlamamışdan Latın Amerikası ölkələrinə məxsus heç bir səhm paketinin Nyu- York birjasına çıxarılmadığını nəzərə alsaq, məhz özəlləşdirmə nəticəsində yalnız Nyu-York birjasının listinqinə Meksikadan, Argentinadan, Braziliyadan, Venesueladan 34 firma daxil edilmişdi. Latın Amerikası özəlləşdirməsinin başqa bir xüsusiyyəti özəlləşdiriləcək obyektlərin ölkə iqtisadiyyatı üzrə əhəmiyyətlilik dərəcəsindən, miqyasından asılı olaraq sahələr üzrə təsnifləşdirilməsi və müvafiq surətdə dövlətsizləşdirməyə məruz qalacaq müəssisələrin özəlləşdirmə qrafikinin qabaqcadan işlənilməsidir. Digər bir maraqlı xüsusiyyət xarici borcların məhz özəlləşdirmədə tətbiq olunan xüsusi mexanizmlərlə azaldılması ilə xarakterizə oluna bilər. Belə ki, Çilidə özəlləşdirmədən əldə edilən vəsaitlərdən xarici borcların örtülməsində aktiv surətdə istifadə olunmuşdur. Eyni zamanda borc öhdəliklərinin özəlləşdirilən müəssisələrin səhmlərinə dəyişdirilməsi hesabına ötən əsrin 80-ci illərinin ikinci yarısında ölkənin xarici borcları 60 faiz azalmışdır ki, onun da 1/3-i məhz qeyd olunan əməliyyat sayəsində baş vermişdir. Bununla yanaşı həmin əməliyyatlar hesabına ayrı-ayrı ölkələrdə dövlətin daxili borcları da əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır. Latın Amerikasının özəlləşdirmə təcrübəsi təsdiq etdi ki, mülkiyyətin dövlətsizləşdirilməsi prosesində üstünlük sərt "deyil", "yumşaq" və mərhələli özəlləşdirmənin tərəfindədir. Məhz Çilidə birinci mərhələdə tətbiq olunmuş özəlləşdirmə mexanizmi dərindən və dəqiq düşünülməmiş və hüquqi cəhətdən əsaslandırılmamış şəraitdə həyata keçirildiyindən çoxsaylı müəssisələri iflas həddinə, ölkə iqtisadiyyatını isə tənəzzül səviyyəsinə gətirib çıxarmışdır. Bu baxımdan Çilinin təcrübəsi Meksikanı aramla həyata keçirilən "yumşaq" və mərhələli özəlləşdirmə variatına üstünlük verməyə məcbur etdi. Mərhələli özəlləşdirmənin üstünlükləri "Telemeks"in səhmlərinin satışı misalında da aydın görünür. Belə ki, bir il ərzində onun səhmlərinin qiyməti 2 dəfədən çox bahalaşmışdı. Bu proses region ölkələrinin bəzilərində də iri şirkətlərinin özəlləşdirilməsi prosesində müşahidə olunmuş, bir müddət ötəndən sonra səhmlərin birja qiyməti onun ilkin qiymətindən dəfələrlə baha olmuşdur. Bütün bunlarla yanaşı Latın Amerikası ölkələrinin özəlləşdirmə təcrübəsinin mənfi cəhətlərini də diqqətdən qaçırmaq olmaz. Buna misal olaraq, daxili və xarici borc öhdəliklərindən səhmlərin mübadilə prosesində istifadə olunmasını və bu əməliyyatlara görə dövlət büdcəsinin əhəmiyyətli dərəcədə vəsaitdən məhrum edilməsini göstərmək olar. Latın Amerikasındakı zəngin özəlləşdirmə təcrübəsindən Azərbaycan üçün xarakterik olan ilkin nəticə Çili variantında birinci mərhələnin səhvlərinin ölkəmizdə də uyğun təkrarlanmasıdır. Digər cəhətlərə gəlincə, xarici investisiyaların cəlbi baxımından, institutsional investorların Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|