Renessans dövründə maşınqayırma
Yüklə 953 b. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.3.2. Amerikada sənaye inqilab ı
Sənaye inqilabı 276 apardığı tədqiqatlar nəticəsində polad istehsalı üçün yeni üsul ixtira edir. Martenin bu üsulu tezliklə Fransada yayılmağa başlayır (şəkil 2.30). 1869-cu ildə Fransada 23 Martin sobası tətbiq olunurdu. 1865-78-ci illərdə bu sobalarda polad istehsalı 9647 t-dan 283377 t-a çatdırılmışdır [2.15]. Şəkil 2.30. Le Kreuzot şəhərində rels istehsalı, 1860. İngiltərədən fərqli olaraq Fransada iqtisadi sənayeləşmə prosesi ictimai-siyasi proseslərlə əlaqədar olaraq fasilə ilə baş vermişdir. Buna görə də, ümumi sənayeləşməni yuxarıda təsvir olunmuş proseslərlə əlaqədar olaraq 4 mərhələyə bölürlər [2.15]. Birinci mərhələyə 1760−1790-cı illərdə sənayeləşmə prosesi aiddir. Bu zaman iqtisadi cəhətdən yaxşı səviyyəyə malik olan Fransada mövcud olan kapitalın sayəsində qısa bir zamanda İngiltərədən gətirilmiş mütərəqqi texnologiyalar sürətlə yayılmağa başlayır. 1790−1815-ci illərdə Fransada baş verən siyasi hadisələri ikinci mərhələyə aid edirlər. Müharibələr, qarışıqlıq və inflyasiya ölkədə sənayeləşməni ləngidir. Sənaye inqilabı 277 Blokada şəraitində yalnız pambıq sənayesində süni şəkildə aparılan irəliləyiş nəzərə çarpır. 1815−1850-ci illərdə ölkədə sülh, gələcəyə ümid və aparılan siyasət sayəsində sənayeləşmə prosesi yenidən canlanmağa başlayır. Dövlətin verdiyi yardımlar və kreditlər nəticəsində dəmir yolu inkişaf edir. 1850−1870-ci illərdə dəmir yolu, dəmir istehsalı kimi sahələrin ümumiləşdirilməsi və xarici rəqabətin güclənməsi nəticəsində Fransada sənayeləşmə öz yüksək pilləsinə çatır. Dövlət tərəfindən sənaye sahələrinin inkişafı və azad ticarət üçün yaradılan şərait bu prosesin gedişi üçün əlverişli şərtlərdən idi. Sənaye inqilabı 278 2.3.2. Amerikada sənaye inqilab ı ABŞ -da sənayeləşmə prosesi başqa dövlətlərdən fərqlənərək özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik idi. XVIII əsrin sonunda ölkənin şimal-şərq hissəsində inkişaf etmiş manufaktura təsərrüfatı hökm sürdüyü halda, cənub və qərbdə plantasiya köləliyi mövcud idi. Bunun səbəbləri ABŞ-ın bir dövlət kimi formalaşması prosesindən asılı idi [2.17]. XVII əsrin sonunda Amerikada mövcud olan koloniyalarda aparılan azadlıq müharibəsindən sonra şimal-şərq regionunda yerləşən torpaqlar azad olunaraq, orada ilk 13 azad ştat yaradılır. Bu ştatlarda artıq inkişaf etmiş feodal cəmiyyəti və daxili təsərrüfat sistemi mövcud idi. Son illər ərzində bu ərazilərdə baş verən iqtisadi-siyasi proseslər sonda onların Avropa dövlətlərindən azad olunması üçün şərait yaratmışdır. Bu regionda əhalinin sayı 1775-ci ildə artıq 2,7 mln-a çatmışdı. Əvvəllər Şərq koloniyaları İngiltərəyə mənsub olsa da, bu ərazilərə gələn immiqrantlar İrlandiya və Almaniyaya aid olub əhalinin böyük peşəkar hissəsini təşkil edirdi [2.5, 2.17]. Şərq regionlarında sənaye inqilabı üçün əsas sayılan ingilis maşınları və mütəxəssisləri özləri ilə həm də təsərrüfatçılıq təcrübəsi gətirmişdilər. Bu kapital yığımının təşkilinə, ölkə daxili və xaricində olan resursların sənayenin inkişafı üçün cəlb olunmasına imkan yaratmışdı. Muzdlu əməyin əsasını koloniya dövründə immiqrantlar təşkil edirdi. Ancaq o dövrdə sənayenin inkişafı üçün ixtisaslı peşəkarların gəlməsinə ehtiyac var idi. Onların sayı immiqrantlar arasında çox deyildi. İmmiqrantlar və koloniya sahibləri torpaq uğrunda mubarizə aparır, torpaqları icarəyə götürür, ya da borcla alırdılar. Ona görə də, fermer təsərrüfatı ilə məşğul olan şəxslər öz kapitallarını sənaye sahələrinə qoymağa, daha çox pul qazanmağa çalışırdılar. Xammal istehsalı və hazır məhsul üçün müştərilərin axtarılması kimi kiçik istehsal münasibətlərinin təşkili fermerlərə kiçik kapital müəssisələrinin yaran- Sənaye inqilabı 279 ması üçün imkan vermişdi. Belə təşkilatçılıq Amerikada işçi qüvvəsinə ehtiyac yaradaraq, istehsal ilə məşğul olmaq istəyən fermerlərin sayının getdikcə artması ilə stimullaşırdı. Bu şəraitdə amerika sənayeçiləri fermerlərlə əlaqəyə girib, onlardan xammal almaq və sonra onlara hazır məhsul satmaq üçün istehsal münasibəti yaratmağa başlayır. Bu münasibətlər qərb regionlarında ayaqqabı, papaq, dəri paltar və s. kimi malların istehsalı üzrə ilk kapitalist təsərrüfatının yaranmasına gətirib çıxarır. İşçilərin, həmçinin sənətkarların əməyindən istifadə edilməklə tekstil, ilk növbədə ABŞ-ın pambıq sənayesi yaranır. İngiltərədən gətirilən malların yüksək keyfiyyətli olmasına baxmayaraq maşınla istehsal olunan yarımfabrikatlar Amerika bazarında özünə yer tapır. İngilis-Amerika müharibəsindən (1812−1814-ci illər) əvvəl maşınla əyrilmiş iplər, artıq evlərdə parça toxumaq üçün paylanırdı, yənu bu proses istehsalçılar tərəfindən təşkil olunmuş şəkildə yerinə yetirilirdi. XIX əsrin əvvəlində fabrik istehsalı toxuculuğun mexanikləşdirilməsi nəticəsində kustar üsulları tam sıxışdırıb aradan çıxarmış və vüsətlə yayılmaqda idi. 1810-cu ildə ingilis inhisar sahiblərinə mənsub olan, Akraydın nümunəsi əsasında təşkil olunmuş fabriklərdə istehsal gücünun 70% -i ipəyirən dolağa düşürdü. Yun məhsullarının istehsalı, hazırlama texnologiyasında olan çətinliklərə görə ləng inkişaf edirdi. Burada manufakturadan fabrikə keçid səlis olmuşdur və 1830-cu ilə qədər davam etmişdir. Amerikada mövcud olan, sənaye yazışmaları əsasında belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, şimal və şərqdə 1840-cı ildə artıq maşınla yun istehsalı əl əməyini ötüb keçmişdir. Bu ildə, ölkədə tekstil məhsullarının ümumi dəyəri 74 mln. dolları keçir, evdə istehsal olunanlar isə cəmi 29 mln. dollar təşkil edirdi [2.18]. Sənaye inqilabı ərəfəsində tekstil sənayesinin mexanikləşdirilməsi əsasən şimal-şərqdə baş verirdi. Sənaye inqilabının başlanğıcı üçün əsas sayılan ipəyirmə maşınlarının tətbiqi XIX əsrin əvvəllərinə təsadüf edirdisə, tekstil sənayesinin iki əsas sahəsinin texniki cəhətdən silahlan- Yüklə 953 b. Dostları ilə paylaş:
|