Rəy verən: f.ü. f d. dos. Fazil Rüstəmov

Yaşar Əhmədov AzərHətəmov 

logiya  sahəsidir,  bu  elm  sahəsi  kimə  necə  təsir  göstərmək  işini 

müəyyən etməyə imkan verir. 

-

 

Müasir dünya psixologiyasında millətlərin psixologiyasıma 

öyrənilməsi  məsələsinə  iki  fərqli  yanaşma  xətti  -  modelləri 

mövcuddur: Amerika və Avrasiya modelləri. 

*

 

birinci model ABŞ psixologiyasında meydana çıxmışdır və 

o dövlətdə apancı mövqeyə malikdir. 

*

 

ikinci  model  -  Avropa,  keçmiş  SSRİ  və  Uzaq  Şərq 

ölkələrində  isə  millətlərin  psixologiyası  “etnik  psixologiya” 

çərçivəsində öyrənilir. 

-

 

Etnik və siyasi millətçilik arasındakı fərq: 

*

 

etnik  millətçilik  xalqların  inkişafının  erkən  çağlarında 

gərəkli oluduğu halda; 

siyasi millətçilik dünyanın yeni və ən yeni tarixi üçün 

səciyyəvidir; 

*

 

bu  həm  də  xalqların  ictimai  -  siyasi  şüurunda  baş  verən 

keyfiyyət dəyişikliklərindən, səmərəli seçimin inkişaf etməsindən 

irəli gəlir; 

*

 

etnik  millətçilik  nisbətən  aşağı  səviyyə  hesab  edilən 

primitiv  millətçilik  hesab  edilir  və  müəyyən  zəmin  yarananda 

etnik millətçilik öz yerini daha yüksək səviyyəli millətçiliyə verir. 

-

 

Məlumdur  ki,  hakimiyyətin  mənbəyi  başqa  qüvvə  yox, 

onun öz xalqıdır: 

*

 

keçən əsrlərdə Avropa məkanında, hazırda isə Yaxın Şərq 

ölkələrində  baş  verən  dəyişikliklərin  mahiyyəti  də  elə  xalqdan 

irəli gəlir; 

*

 

vətəndaş millətçiliyi kimi formalaşan və ya buna can atan 

dövlətlərin  daha  uğurlu  inkişEif  etməsinin  səbəbi  də  elə  xalq 

qüvvələridir. 

-

 

Siyasi  millətçilik əsasında təşkilatlanan dövlətlərdə etnik- 

milli  eneıjinin  əhəmiyyətli  hissəsi  ölkədaxili  münaqişələrin 

həllinə sərf edilir: 

418 

---

Multikulturalizm - fəlsəH lüğət 

*

 

hərc-mərclik  baş  alıb  gedir  və  sonda  bu  ölkə  hansı 

formadasa digər dövlətlərdən asılı vəziyyətə düşür; 

*

 

əgər  bir  ölkədə  vətəndaş  identikliyi,  həmrəyliyi  imkan 

verirsə ki, milli və mədəni müxtəlifliyin tükənməz enerjisi ümumi 

dövlətçilik mənafeyinə xidmət etsin, o qüvvəni dövlətin inkişafı 

istiqamətinə yönəltsin, həmin dövlət inkişaf edəcək və əldə etdiyi 

müstəqilliyi qoruyub saxlayacaqdır. 

-

 

Hazırda  dünyamn  “immun  sistemi”  çox  təhlükəli  meyil- 

lərin birbaşa təsiri altına düşmüşdür. 

-

 

Beynəlxalq təhlükəsizlik həm bütövlük keyfiyyətinə malik 

qlobal sistem olmaq etibarilə, həm də ayn-ayn regionlar və ölkələr 

bölümündə  ifrat  dərəcədə  mürəkkəb  məzmunlu  problemli 

vəziyyətlə qarşılaşmışdır: 

*

 

problemin fəlsəfi ideallaşdın İması və bu prizmadan çıxış 

yollarına  baxış  birmənalı  olaraq  “realist  məktəbin”  (D.Qobson, 

K.KIauzevits, Q.Morqentau, Q.Kissincer) öz mahiyyəti etibarilə 

artıq  kifayət  qədər  “tüklənmiş”  Pareto-optimumundan  elə  də 

fərqlənməyən konseptual yanaşmasına gətirib çıxanr; 

*

 

sabit qaydalann, sabit dünya nizamının mövcudluğu mütləq 

təhlükəsizliyin  qarantı  kimi  çıxış  etmək  keyfiyyətinə  malik 

deyildir; 

*

 

“Realist  məktəbin”  məntiqindən  çıxış  etsək,  onda  belə 

məlum  olur  ki,  bir  ölkənin  “mütləq  təhlükəsizliyi”  digər  bir 

ölkənin yaxud ölkələr qrupunun nisbi təhlükələrə məruz qalması 

şəraitində reallığa çevrilə bilər; 

*

 

başqa  sözlə,  qlobal  miqyasda  ölkələrarası  qarşılıqlı 

asılılığın assimetrikliyi adi gözlə müşahidə olunmaqdadır; 

*

 

nəyin  paylanması  yaxud  bölüşdürülməsindən  asılı 

olmayaraq,  qlobal  assimmetriklik  kütləvi  şəkildə  ədalətsizlik 

doğurur; 

*

 

ədalətsizliyin  qlobal  miqyaslı  təzahür  formaları,  dünya 

nizamının  quruluş  prinsiplərinin  yanlışlığı  ucbatından  təbiilik 

xassəsinə malik empirik nəticələr kimi ortalığa çıxır. 

419 

---

Yaşar Əhmədov AzərHətəmov 

-

 

Müasir  dünya  prosesi  olan  qloballaşmada  xalqlar  unifi- 

kasiya cəhdlərində öz milli identikliyi üçün təhlükə görür və daha 

sərt müqavimət göstərirlər: 

*

 

unifikasiya  istehsalın  seriyahlığının  yüksəldilməsinə, 

yüksək  məhsuldar  və  avtomatlaşdırılmış  vasitələr  və  onlan 

hazırlayan mütərəqqi texnologiyalar tətbiq edilməsinə, istehsalın 

ixtisaslaşdmiması  və  kooperativləşdirilməsinin  dərinləşməsinə 

səbəb olur; 

*

 

unifikasiya nəticəsində əmək və maddi ehtiyatlara qənaət 

edilir,  yeni  məhsul  növlərinin  işlənilməsi  və  mənimsənilməsi 

vaxtının  və  onun  hazırlanmasının  istehsal  dövrünün  müddəti 

qısaldılır, əmək məhsuldarlığı, məhsulun keyfiyyəti və istehsalın 

səmərəliliyi yüksəldilir. 

*

 

bu  proseslər  yalnız  bəşəriyyətin  vahid  və  standart  model 

üzrə inkişafı fonunda həyata keçə bilər. 

*

 

bəşəriyyətin  vahid  və  standart  model  üzrə  inkişaf  etməsi 

çətin  məsələdir  və  unifıkasiyaya  aid  fikirlərin  perspektivsizliyi 

artıq heç kimdə şübhə doğurmur. 

-

 

İdentikliyin formalaşması prosesində mühüm rol oynayan 

insanlararası  canlı  ünsiyyəti  isə  informasiya  cəmiyyətində 

ənənəvi olan sosial-identik təşkilatlanma fəaliyyətdə olduğumuz 

məkanı  surroqat  ünsiyyət  forması  ilə  əvəzləyir,  yəni  alternativ 

qrup identikliyi formalarını yaradır: 

*

 

bu dəyişiklik inkişaf etmiş ölkələrdə asudə vaxtın artması 

və iş vaxtının azalmaması ilə həyata keçir; 

*

 

yaranan  həmin  dəyişiklik  -  bütövlükdə  həyat  tərzinin  və 

davranış  modellərinin  radikal  transformasiyası  -  adekvat  iden- 

tiklik  mexanizmlərinin  zəiflədir,  əhalinin  rəqəmsal  asimmet- 

riyası  nəticəsində  qütbləmə  yaranır  -  bu  vəziyyət  də,  öz 

növbəsində, 

dünyagörüşlərinin 

və 

müxtəlif 

identiklik 

formalarının toqquşmasına gətirib çıxarır. 

*

 

biz  Avropa  Birliyində  bir  -  birinə  rəqib  olan  siyasi,  dini 

dəyərlərin və layihələrin mübarizə meydanına çevrildiyi ərəfənin 

müasirləri yik; 

420 

---