Rəy verən: f.ü. f d. dos. Fazil Rüstəmov

Yaşar Əhmədov AzərHətəmov 

*

 

zondların  Günəş  sistemində  hərəkət  edərək  Yer  haqqında 

məlumat toplamasım xəyal edə bilməzdi; 

*

 

eləcə  də  kommunikasiya  vasitələrinin  kəşf  edilməsi  və 

inkişafı, 

*

 

yataq  otağında  duran  və  ya  cibimizdəki  telefon  bir  neçə 

saniyə  ərzində  okeanın  o  tayındakı  yaşayış  məntəqəsi  ilə  əlaqə 

yaradır, 

*

 

göyərtəsində minlərlə sərnişin olan uçan aparatlar gündüz 

də, gecə də, yağışda da, qarda da, quşlardan yuxarıya qalxaraq çox 

böyük məsafələrə uçur -bu fantastik dərəcədə mümkünsüz idi. 

-

 

Tərəqqinin  paradoksu  elə  bundadır  mümkünsüz  olan 

mümkün olur, mümkün olan isə real, gündəlik həqiqətə çevrilir; 

*

 

vaxt  gələcək,  XX  əsr  də  XXI  əsrin  fikir  adamlarının 

gözündə sadəlövh və gülməli görünəcək, 

*

 

xüsusən də totalitar faşizm və kommunizm doktrina- lanmn 

həyata keçirilməsi yolu ilə yeni insan və yeni cəmiyyət yaratmaq 

cəhdlərinə görəbelə olacaqdır. 

-

 

Cəmi>

7

ətin daxili məntiqi elədir ki, demokratik məqsədləri 

qeyri-demokratik vasitələrlə həyata keçirmək olmaz: 

*

 

məqsədlər  və  vasitələr  arasında  ziddiyyət  olduqda, 

ayrılmalar, ixtilaflar meydana gəlir, 

*

 

onda 

qeyri-demokratik 

instrumentarilər  demokratik 

məqsədləri  çəkib  çıxarır,  sıxışdırır,  özü  isə  məqsədə  çevrilir  - 

beləliklə ilkin məqsədlər yox olub gedir. 

-

 

Başqa sözlə desək: 

*

 

başqa  cür  düşünənlər  üçün  konslagerlər,  qaz  kameraları, 

gizli  dinləmələr  və  donoslar,  bütöv  xalqların  deportasiya  və 

genosidi - ədalətli, azad, demokratik cəmiyyət qurmağa yardımçı 

ola bilməz, 

*

 

əksinə,  əxlaq  və  mənəviyyatdan  xəbərsiz  bir  cəlalət- 

pərəsılər kütləsi meydana gələ bilər. 

424 

---

Multikulturalizm - fəlsəfi lüğət 

-

 

XX əsri yalnız totalitar faşizm və kommunizm rejimlərinin 

hakimiyyəti  və  onların  bəşəriyyətə  gətirdikləri  şərlə  xarakterizə 

etmək olduqca birtərəfli və məhdud bir dünyagörüşü olardı. 

-

 

XX əsr ən antihumanist, amansız, qanlı olması ilə yanaşı, 

həm də bu ən ziddiyyətli, ən yaradıcı, qurucu, əzəmətli bir əsr idi. 

-

 

XX  əsrin  böyük  elmi  kəşfləri,  elm,  texnika,  mədəniyyət, 

ədəbiyyat  və  kinematoqrafıya,  teatr  və  rəssamlıq  sahəsindəki 

nailiyyətlərindən danışmamaq olmaz. 

-

 

XX əsr elə güclü elmi təfəkkür sıçrayışı ilə səciyyəvidir ki, 

onu: 

*

 

yalnız  Aristotelin  formal  məntiqi,  Evklidin  həndəsəsi, 

Arximedin fizikası, fılosofem adlanan ayn-ayrı sentensiyalar kimi 

deyil, 

*

 

biliklərin sistemli təfsiri kimi fəlsəfənin meydana gəldiyi 

antik yunan dövrü ilə müqayisə etmək olar. 

-

 

XX əsrdə yaşadığımız fiziki və kosmik dünya haqqındakı 

təsəvvürləri alt-üst edən yeni kəşflər edildi və elmlər yarandı: 

*

 

Eynşteynin ümumi və xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi, 

*

 

Nils Borun kvant mexanikası, 

*

 

Bertran Rasselin məntiqi, 

*

 

Norbert Vinerin kibernetikasından söhbət gedir. 

-

 

XX əsrdə, belə demək mümkünsə: 

*

 

hibrid  elmlər  yarandı  -  astrofizika,  biofizika,  biokimya, 

biotibb, geokimya, molekulyar biologiya və s., 

*

 

onlar 

evristik  imkanlarını  iki  elmin  qovşağında 

birləşdirərək  zehni  biliklərin  yeni  üfüqlərini  açır  və  onun  idrak 

gücünü daha yüksək səviyyəyə yüksəldir; 

*

 

bu baxımdan hər iki qeyri - evklid həndəsəsini: 

*

 

Lobaçevskinin üçbucağın daxili bucaqlarının cəminin yüz 

səksən dərəcədən az olduğu batıq hiperbolasını və 

*

 

Rimamn bu bucaqların cəminin yüz səksən dərəcədən çox 

olduğu sferik həndəsəsini xatırlamamaq olmaz. 

425 

---

Yaşar Əhmədov AzərHətəmov 

-

 

Reallıqda bu iki həndəsə XX əsrin kəşfi deyildir; 

*

 

onlar hələ əvvəlki, XIX əsrdə meydana gəlmişdir, 

*

 

ancaq onlann həqiqi təsirini və gücünü məhz XX əsr açdı 

və tədqiqatlarda, kosmos və subatom dünyasının ram edilməsində 

onlardan geniş istifadə etdi. 

-

 

XX  əsr  milli  azadlıq,  şəxsiyyətin  vətəndaşlıq  və  siyasi 

azadlığı, insan hüquqları uğrunda mübarizə əsri idi. 

-

 

XX  əsrin  əvvəlində,  daha  dəqiq  desək,  Birinci  Dünya 

Müharibəsinin sonunda imperiyaların süqutu başladı: 

*

 

Rusiya, 

Avstriya-Macarıstan, 

Prussiya, 

Osmanlı 

imperiyaları bir - birinin ardınca dağıldı, 

*

 

II Dünya müharibəsindən az sonra Britaniya imperiyası və 

Üçüncü reyx də bu sıraya qoşuldu, onlarla yeni dövlət meydana 

gəldi, 

*

 

daha sonra Qərbin Asiya və Afrikadakı müstəmləkə sistemi 

də süquta uğradı. 

-

 

Bütün bu baş verənlər hüquq bərabərliyinə zəmanət verən 

və  ümumi  qəbul  edilmiş  beynəlxalq  hüquq  əsasında  super 

dövlətlər  arasındakı  münasibətlərə  nəzarət  edən  beynəlxalq 

təşkilatın yaradılması zərurətini doğurmaya bilməzdi. 

-

 

Beləliklə, Xalqlar cəmiyyətini əvəz edən BMT - Birləşmiş 

Millətlər Təşkilatı meydana gəldi. 

-

 

XX  əsrin  tarixə  ən  antihumanist  və  qanlı  əsr  kimi  daxil 

olduğunu demək çətin olsa da, deməmək mümkün deyildir. 

-

 

Əvvəllər heç vaxt silah, qazlar və radiasiyanın köməyi ilə 

Birinci  və  İkinci  dünya  müharibəsi  zamanı.  Xirosima  və 

Naqasakinin bombalanması və Çemobil qəzası zamanı öldürülən 

qədər insan məhv edilməmişdir. 

-

 

Məhz  XX  əsr  iki  məşum  siyasi  hərəkat  -  faşizm  və 

kommunizmi yaratdı. 

-

 

Bir neçə ii əvvəl Qərb nəşrlərindən biri XX əsrin ən böyük 

siyasi cəlladlarının siyahısını çap etdi; 

*

 

birinci sırada 50 milyon çinlinin ölümü ilə Mao Tse Dun 

durur, 

426 

---