Sanat yazilari

45
SANAT YAZILARI
22
Giriş
Her toplum; ortak değerleri paylaşan, ortak bir iletişime sahip olan, sahip olduğu ortak 
iletişimle sürekliliğini sağlayan, bunun yanında zaman geçtikçe başkalaşan çok katmanlı 
bir yapıya sahiptir. Toplumu bir arada tutan ortak değerler, bireyler arasındaki iletişimle 
gelecek kuşaklara aktarılarak sürekli hale gelir. Toplumun ortak değerleri paylaşması, 
iletişim yolu ile olur. Telman ve Ünsal’a göre; “iletişim, insanların toplu halde yaşamaya 
başlamalarından itibaren toplumsal etkileşimlerde rol oynayan sembolik mesajların 
karşılıklı ulaştırılmasıyla, bazı anlamları aralarında paylaşmaları sürecidir” (Telman 
ve Ünsal 2005). Bu tanımla bağlantılı olarak Mumby ve Stohl da; toplum, kültür ve 
iletişimin ayrılmaz bir şekilde karşılıklı olarak birbirlerine bağlı kavramlar olduklarını 
belirtmişlerdir (Mumby ve Stohl  1996). Kowalski ise iletişimin, kültürü inşa etmede ve 
değiştirmede de merkezi bir rol üstlendiğini savunmuştur (Kowalski 2000).
İletişim, bir verici ve bir alıcı arasında gerçekleşen bilgi aktarımıdır. Verici ve alıcının 
(ya da içlerinden en az birinin) sahip olduğu devingenlik, iletişim sürecini durağanlıktan 
uzaklaştırır. Basit bir iletişim işleminin gerçekleşmesi için en az iki olgu gerekmektedir. 
Bir verici (gönderici), bir alıcı, bir de gönderilen bildirinin (mesaj) mevcut olması 
eylemin gerçekleşmesini sağlamaktadır. Buna göre iletişimin durağan bir süreç olmadığı 
söylenebilir.
İletişim, iki ya da daha fazla birey/öğe arasında bilgi aktarımını gerektirir. Bu aktarım 
sırasında kullanılan yöntemler, çeşitlilik gösterebilir. Ancak alıcı-verici ve bildirinin 
(mesajın) var olması ana prensiptir. Bunun dışında iletişim içinde olanların; ortak bir 
geçmişe, belli bir bilgi birikimine ya da ortak bilince sahip olmaları da iletişimin sağlıklı 
şekilde gerçekleşmesi ve sürekliliğin sağlanması açısından gereklidir.
Günümüz mekân tasarımı anlayışının çoğunlukla tek düze, kimliksiz ve anlamdan 
yoksun, insanlarla iletişime, anlaşılabilir olmaya imkân vermeyen; kullanıcısına 
yabancılaşmış yapay çevreler yarattığı görülmektedir.
Her mekânın bir iletişim aracı olarak kullanılabileceği düşünüldüğünde, “Mekân tasarımı 
ideolojik bir olgu olarak kullanılabilir mi?” sorunsalıyla karşılaşmak mümkündür.  
Bir başka deyişle mekân tasarımı aracılığıyla, yapay çevreyi dolayısıyla da kullanıcı 
algılarını “değiştirmek”, insan ilişkilerini düzenlemek, iletişim kurmak, değerleri 
yeniden sıralamak olası mıdır? Günümüzde kimi tasarımcılar bu görüşten yola çıkarak 
mekân tasarımını, bir karşı çıkma noktası, değiştirici ve dönüştürücü bir güç olarak 
görmektedirler. 
İnsanlar arasındaki iletişim, genellikle insanın dizgeli iletişim sistemleri kullanmasıyla 
sağlanmaktadır. İletişim, bir mesajın vericiden alıcıya bir kanal (oluk), kod (düzgüler) 
yardımıyla üzerinden aktarılarak, alıcı tarafından da kaydedilmesi, anlaşılması ve 

---

46
anlamlandırılması demektir. Anlamın birçok kategorisi ve bunlara karşılık gelen birçok 
kuramsal yaklaşımı bulunmaktadır (Lang 1987). Dolayısıyla bildirinin (mesajın) vericiden 
alıcıya ulaşması için bildiriyi taşıyacak (iletecek) bir taşıyıcı gerekmektedir. 
İletişimde gösterge kavramı, gösterilen-içerik (mesaj), gösteren-biçim (taşıyıcı) 
öğelerinin toplamından oluşmaktadır. Mekân tasarımı eyleminde kullanılan 
göstergebilimsel kuramlar, iletişimi sağlayacak şekilde kurgulanmaktadırlar. İşaret, 
simge, dil, iletişim, kod, mesaj gibi sözcüklerle kavramlaştırılan anlamın bu tür 
yaklaşımları biçimle ilişkilenmekte ve anlamsal biçimi oluşturmaktadır.
Gösterge Bilim
20. yüzyılın dilbilimcileri arasında önemli bir yere sahip olan Rus düşünür Roman 
Jakobson’un 1963’te yazmış olduğu Essais de Linguistique Générale (Genel Dilbilim 
Testleri) adlı kitabında dilsel iletişim bir şema ile anlatılmıştır (Bkz Şekil: 1).  
Bildiri / Mesaj
Bağlam
(Gönderge)
Kod
(Düzgü)
Verici
Alıcı
Kanal (Oluk)
Şekil 1:
 Roman Jakobson’un iletişim şeması.
Buna göre iletişimde; verici (gönderici/kaynak),  alıcı,  bildiri, kanal (oluk), kod (düzgü), 
bağlam (gönderge) öğeleri yer almalıdır. Jakobson’a göre vericinin özellikle insan 
olması beklenmez; verici bir aygıt ya da bir resim de olabilir. Verici, alıcıya göndermek 
istediği bildiriyi kendi oluşturabileceği gibi başka bir kaynaktan alarak da aktarabilir. 
Kodlar (düzgüler) Baylon ve Fabre’ye göre; sesli-sözel, sesli-sözel değil, sesli değil-
sözel, sesli değil-sözel değil olarak dört ana başlık altında incelenir (Baylon ve Fabre 
1983). Sesli-sözel kodlar seslendirilen sözcüklerden; sesli-sözel olmayan kodlar, bazı 
sözcüklerin daha vurgulu söylenmesi gibi sesin niteliğinden; sesli değil-sözel kodlar, 
sözcüklerin yazılı hallerinden; sesli değil-sözel değil, işaret dili, jest ve mimikler, 
görüntüler, resimler ve simgelerden oluşur. 

---

47
SANAT YAZILARI
22
Basit bir iletişim işleminde, gönderici, bir bağlama (göndergeye) ilişkin olarak bildiriyi 
çıkış noktasında koda (düzgüye) uygun olarak şifreleyip, kanal (oluk) aracılığıyla alıcıya 
iletir. Varış noktasında alıcı, bu bildiriyi deşifre eder; kodun sağladığı bilgiyi çözer ve 
anlamlandırır. Buna göre; iletişim, bir bildirinin bir takım basit ya da karmaşık, sözlü ya 
da görsel işaretler yardımı ile bir ya da birkaç kişiden ya da bir yerden öteki yere, kişiye 
ya da kişilere aktarılmasıdır. İnsan ile insanın karşılaştığı, ilişki kurduğu her yerde, her 
durumda, her mekânda farklı biçimlerde kodlanmış bildirilerle karşılaşılabilir. Örneğin; 
sözsel iletişimin henüz gelişmediği yıllarda insanlar, mağara duvarlarına resimler 
yaparak iletişimlerini sağlamaya, diğer insanlara bir bildiri/mesaj vermeğe ya da 
bırakmaya çalışmışlardır. 
Karşılıklı iletişim sürecinde bildirinin aktarılmasını sağlayan, bulunulan ortamdır. Bu 
bakımdan mekân da, bir bildiri öğesi olarak değerlendirilebilir. Her mekân öncelikle 
fiziksel özellikleriyle kullanıcı tarafından algılanır. Bu özelliklerden ilki, mekânın biçimi 
olacaktır. Kant’a göre biçim; zihnin bir özelliği olarak birey tarafından maddi nesneye 
yüklenen niteliktir (Kant 1993). Biçimin yorumlanma özelliğine gönderme yapan ve 
vurgulayan bu görüş, “mekânda görsel iletişimin başlaması, algılamanın sürmesi ile 
geçerlilik kazanır” görüşüyle de bağlantılıdır.
Her biçim aynı zamanda bir ifadedir ve anlam içermektedir. Anlamsal biçim, mekânsal 
tasarımın anlamsal özelliğini temsil eden, onun bir “bütün” olan etkisi ve algılanma 
biçimi içinde fiziksel yapısını oluşturan, çağrışımsal ve kavramsal biçimdir.
Anlam içerikleri, bir iletişim sistemi olarak tanımlanan “görsel kodlara” bağlı olarak 
ortaya çıkmaktadırlar (Eco 1991). İçeriğe bağlı olan fiziksel biçim, kültürel koşullar ve 
diğer etmenler “kodu” oluşturmaktadırlar. Biçim eylemsel ya da simgesel durumu 
iletirken, bir kodu temel almakta; mekân tasarımı ise algısı kültürlerle değişebilen 
“kodlara” bağlı olarak açıklanmaktadır (Hesselgren 1973). Dolayısıyla anlamsal biçime 
katılan kodlar, biçimin estetik ifadesinde etkili olmaktadırlar.
Ortaya konulan tasarımın, kullanıcısı tarafından hissedilen, ancak anlamlandırılamayan 
bildirisini (mesajını) anlatım ve içerik olarak ele alarak, daha sonra anlatımın ve içeriğin 
alt gruplarına ayrıştırarak irdelemek, anlatım-içerik ilişkisinin daha iyi anlaşılmasını 
sağlayacaktır. Bu bağlamda mekânın anlam olarak açık bir şekilde anlaşılmasını 
sağlayan “semiyotik yapısı”ndan söz etmek mümkündür.
Göstergebilim (semiotics, semiology)
1 
, en genel ve en bilinen tanımıyla göstergeleri ve 
gösterge dizgelerini inceleyen bilimdir.
“Göstergebilimin tanımı, ele aldığı konuya göre yapılmıştır. 
Göstergebilimi kullandığı metoda göre de tanımlayabiliriz. Buna 
1
 Pierre Guiraud’un “Göstergebilim” isimli kitabına göre, semiology ve semiotics terimleri aynı 
anlama gelmektedirler; ancak 1970’li yıllardan beri daha çok “semiotics” terimi kullanılmaktadır.

---