ŞӘMİsтan nәZİRLİ

Şamaxıdan Ağaəli bəy Əfəndizadə Şirvan şairlərinin bir bağlama şerlərini 
göndərmişdi. Onların arasında Naseh təxəllüslü şairin də bir neçə qəzəli vardı. 
Firidun bəy bağlamadakı şerlər içərisində ən çox Nasehin qəzəllərini bəyənmişdi. 
Ona görə də Ağaəli Əfəndizadəyə məktub yazıb rica edirdi ki, yeni kitabına daxil 
etmək üçün Naseh təxəllüslü şairin qəzəllərindən bir neçəsini yenə göndərsin. 
Bir neçə gündən sonra Abbas Səhhətdən aldığı məktub Firidun bəyi heyrətdə 
qoydu. Səhhət yazırdı ki, Sizə şerlərini Naseh təxəllüsü ilə göndərən Ağaəli bəy 
Əfəndizadənin özüdür. Ağaəli bəy utancaq və təvazökar olduğuna görə Sizə özü 
barədə məlumat verməmişdir. 
Sonralar Firidun bəy Köçərli “Azərbaycan ədəbiyyatı” kimi sanballı əsərinin 
“Şirvan şairləri” fəslində şamaxılı Ağaəli bəy Nasehi hörmət və məhəbbətlə yad 
edirdi: 
“Ağaəli bəy Naseh şerləri qayət dərəcədə gözəldir. Ol şəxsin özü isə farsca, 
rusca savadlı bir şəxsdir. Hətta ərəbcəni də yaxşı bilir. Xüsusən Ağaəli bəy 
Nasehin haqqı bizim boynumuzda artıq dərəcədədir ki, Şamaxı şüərasının 
tərcümeyi-hallarına dair bir çox məlumat bizə cəm edib göndərmişdi. Bu barədə ol 
cənaba səmimi-qəlbdən razılıq izhar edib, Cənabi-həqqdən ona xoşbəxtlik və 
tuliəmr mərhəmət olunmasını təmənna edirik”. 
Müasirlərinin xatırladığına görə, Firidun bəy Köçərlinin bu sözləri Ağaəli 
bəy Nasehə verilən ən düzgün qiymətdir. 
İndiyədək ədəbiyyatşünaslığımızda tədqiq olunmayan Naseh təxəllüslü şair 
Ağaəli bəy Hacı Məhəmməd oğlu Əfəndizadə 1856-cı il sentyabrın 10-da 
Şamaxıda anadan olmuşdur. İlk təhsilini Şamaxıdakı “Üsuli-cədid” məktəbində 
almışdır. Atası tacir olduğundan ona ticarət işlərində köməkçi olan Ağaəli bəy on 
altı yaşına çatdıqda fars və türk dillərində aldığı təhsillə kifayətlənməyib rus 
dilində də oxumağa həvəs göstərmiş və üç sinifli şəhər məktəbində dörd il təhsilini 
davam etdirmişdir. 
Respublika Əlyazmalar İnstitutunun xəzinəsində “Nasehin tərcümeyi-halı” 
adlı əlyazma saxlanılır. Əlyazmanın müəllifi göstərilməsə də, üslubundan və 
faktlardan onun müəllifinin məşhur maarifçi Camo Cəbrayılbəylinin olduğunu biz 
şəkk-şübhəsiz təsdiq edirik. Çünki Camo Cəbrayılbəylinin 1966-cı ildə nəşr 
olunmuş “Xatirələrim” dəki faktlarla Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan “Nasehin 
tərcümeyi-halı”ndakı faktlar arasında çox böyük oxşarlıq var. Camo xatirələrində 
etiraf edir ki, Nasehin tərcümeyi-halını ondan yaxşı bilən yoxdu. “Mən hələ uşaq 
ikən ailəmiz Nasehgil ilə yaxınlaşmış, Naseh böyük bacımla evlənmişdi”. 
Camo Cəbrayılbəylinin Əlyazmalar xəzinəsində saxlanan yazısı Nasehin ilk 
gəncliyi haqda daha “maraqlı faktlarla zəngin olduğu uçün bir parçanı diqqətinizə 
çatdırırıq: 
“Babası Hacı Baba Əfəndi zəmanəsinin adlı adamlarından olub öz övladları 
üçün bir qədər maddi ehtiyat qoymuşdu. 
Hacı Məhəmməd bir müddət ticarətlə məşğul olduqdan sonra kasıblığa 
düşüb vəfat etmişdir. Ağaəli bəy yalnız öz təşəbbüsü ilə uyezdnoye uçilişe adlı 
məktəbə girib orada oxumağa başlamış, bərabər olaraq türk, ərəb və farsca dəxi 
Molla Camı adlı şəxsin mədrəsəsində təhsilə davam edirmiş. 

---

Rusca məktəbə girməsindən qoca anası və əqrəbası məmnun deyillərmiş. 
Çox vaxt anası Pərizad rus dilində yazılmış kitabları gizlədərmiş, ya da çölə 
tullarmış. Bununla belə az bir zamanda təhsilində müvəffəqiyyət qazanıb yavaş-
yavaş fars kitabları oxumağa başlamışdır. Ehtiyac məcbur etdiyi üçün təhsili 
buraxmış və uyezdnoye uçilişenin üçüncü sinfindən çıxıb qulluq etməyə məşğul 
olmuşdur. Bir müddət əvvəl Kürdəmirdə, sonralar Şamaxıda silistçi dilmancı 
vəzifəsində çalışaraq dolanmışdır. Həm rusca, həm də türk, ərəb və farsca mütaliə 
edərək təhsilini daim artırmağa çalışmışdır. Nəhayət, rus və türkcə mükəmməl 
savadlı olduğu üçün o vaxtkı mülahizələrə görə, bir qədər də tərəqqi edərək 
mirovoy sudda katib müavini vəzifəsinə cəlb olunumuş. 
Hələ çocuq ikən şer yazmağa həvəsi olduğu üçün doqquz yaşında yazdığı 
məktubu nəzmlə yazmağa can atmışmış. Bir tərəfdən çarizm siyasətinin boğucu 
təsiri, o biri tərəfdən zəmanəsinin şairlərlə rəqabətsizliyi, nəhayət, ən cüzi bir 
dolanacaq ehtiyacı vaxtını əsər yazmağa sərf etməyə imkan verməmişdir. Şerlə 
yalnız imkan bulduğu zaman məşğul olurmuş. Ərəb və farsca biliyi o dərəcədə idi 
ki, istər ərəbcə, istərsə də farsca kitabların üzərilə göz gəzdirib hekayə kimi nəql 
edərdi. 
Çocuq ikən başına toplanıb “Min bir gecə” dən hekayə söyləməsini rica 
edərdik. Şerlərini Sabir, Səhhət, Tərrah, Hacı İsmayıl Veysov və bir-iki nəfər sair 
yaxın adamlardan ibarət olan məhramanə məclisdə oxuyurdu. 
Çox zaman Firidun Köçərli ilə yazışaraq öz əsərlərini ona göndərərdi. İlk 
zamanlar Naseh Köçərliyə kim olduğunu söyləməyib Nasehin şerləri haqqında 
onun rəyini sorurdu. Köçərlinin məktubunun birində “Nasehin şerləri fil-həqiqət 
qüvvətlidir və xoşuma gəldi” yazısını şəxsən özüm 1912-ci ildə oxumuşam. 
Səhhət, Sabir, Tərrah da öz şerlərini Köçərliyə Naseh vasitəsilə göndərirdilər. 
Zatən çox utancaq və başıaşağı bir adam olduğu üçün yazdıqlarını hələ-hələ 
meydana çıxarmazdı və yalnız ən yaxın adamlar üçün oxuyurdu”. 
Naseh çox gənc ikən Şamaxıdakı “Beytüs-səfa” şairlər məclisinin fəal iştirakçısı 
olmuşdur. “, Məhəmməd Səfa, Ələkbər Qafil, Qafar Rağib, Molla Ağa Bixud, 
Ağababa Zühuri, Mirzə Mahmud Zui, Mirzə Məmmədhəsən Nalə, Salik Şirvani 
kimi klassik üslubda yazan şairlərlə şerləşmişdir. 
Şerdə, sənətdə ən yaxın dostları Mirzə Ələkbər Sabir, Abbas Səhhət, 
Məhəmməd Tərrah və Məhəmməd Hadi olmuşdur. Məclislərdə oxunan şerlərə ən 
düzgün qiyməti Naseh verdiyinə görə dostları onu öz aralarında Mizanüşşüəra - 
şairlərə qiymət verən ən düzgün tərəzi adlandırırdılar. Seyid Əzim Şirvanidən 
sonra Şamaxı şairlər məclisinin rəhbəri Ağaəli bəy Naseh olmuşdur. 
Nasehin qaynı, məşhur maarifçi Camo Cəbrayılbəyli xatirələrində yazır ki, 
Mirzə Ələkbər Sabirin rus dilini az-çox öyrənməsində hamıdan çox Nasehin təsiri 
olmuşdur. 
Nasehin məsləhətilə Abbas Səhhət tədriclə rus dilində oxuyur, klassikləri 
öyrənirdi. Onun üçün aydın olmayan cümlələr və kəlmələrin izahı haqqında 
Nasehə müraciət edirdi. Naseh isə hər bir sözün həqiqi və məcazi, dar və geniş 
mənasını cümlə içərisində konkret misalla izah edirdi. Nasehlə Səhhət arasındakı 
belə elmi mübahisədən mən daha çox qazanırdım. Birindən rus dilinin 
incəliklərini, o birindən Şərq ədəbiyyatının qüdrətini öyrənirdim. 

---