ŞӘMİsтan nәZİRLİ

azərbaycanlıdır ki, Fərrux ağanın qəhrəmanlığının şahidi olub. Həmin ili o, Qərb 
cəbhəsində döyüşən 10-cu ordunun baş komandanı idi. Generalın yazısı faktlarla 
zəngin olduğuna görə ondan bütövlükdə istifadə edirik. 
“Birinci cahan savaşında iyirmi üç yaşlı Fərrux ağa Qayıbov 
azərbaycanlılardan birinci olaraq hərbi təyyarəçi peşəsini məharətlə öyrənmişdi. 
Fərrux ağa “İlya Muromets” adlanan böyük bir təyyarə dəstəsinə qəbul edilmiş və 
“İlya Muromets-16” təyyarəsinin heyətinə daxil olmuşdu. Fərrux bu təyyarədə 
topçu zabiti vəzifəsini ifa edirdi. O, bombalar salır, düşmənin müxtəlif tikililərini 
dağıdır, hava vuruşmalarında pulemyot atır və düşmən mövqelərinin fotoşəklini 
çəkirdi. Fərrux ağa Qayıbov ilk uçuşu zamanı Neman çayı üzərində böyük hərbi 
əhəmiyyəti olan bir körpünü dağıtmış və beləliklə də alman qoşunlarının və onların 
müxtəlif hərbi yüklərinin daşınmasını xeyli ləngitmişdi. 
 Almanlar “İlya Muromets-16” təyyarəsini güdüb məhv etmək istəyirdilər. 
Onlar dəfələrlə təyyarədən kağız salıb bizi qorxudurdular ki, cəbhənin qərargahı 
yerləşən Minsk şəhərinə basqın edəcəklər. Almanlar bir neçə dəfə uçub bu şəhərin 
üzərinə gəlsələr də, o zamankı sadə təyyarəvuran topların atəşi nəticəsində geri 
qayıtmağa məcbur olmuşdular. 
1916-cı il sentyabrın 12-də bir dəstə təyyarəmiz almanların Vilno tərəfindəki 
cəbhəsinə hücum etməyi qərara aldı. Bu hücumda on iki yüngül təyyarəmiz və bir 
“İlya    Muromets”    təyyarəsi    iştirak edirdi. Az sonra qızğın hava vuruşması 
başlandı.   Almanlar   onları   lərzəyə salan   təyyarəni   gördükdə   dəlicəsinə 
vuruşmağa başladılar. Nəhayət, almanlar təyyarələrimizin sıralarına soxulub “İlya 
Muromets-16” təyyarəsini yol daşlarından ayıra bildilər. Bu təyyarənin   igid   
heyəti   almanların   dörd təyyarəsinə   qarşı   bir  saat  vuruşdu. Sonradan almanlar 
etiraf etməyə məcbur oldular ki, Fərrux ağa Qayıbovun pulemyotu onlara çox ağır 
tələfat verdi. 
Nəhayət, “Albatros” adlanan təyyarələrinin biri “İlya Muromets-16” 
təyyarəsində yanğın törətməyə və təyyarəni yerə salmağa müvəffəq oldu. 
Təyyarədəki igidlərin dördü də həlak olmuşdu... 
Dövlət Dumasının qərarı ilə təyyarənin komandiri kapitan Dmitri Makşeyev 
və son nəfəsinədək pulemyot güllələri ilə düşmənə divan tutan zabit Fərrux ağa 
Qayıbov “Georgi Pobedonetsev” ordeni ilə təltif edilmişdir”. 
 
* * * 
 
İgid təyyarəçi Fərrux ağa Qayıbovu yetişdirən Salahlı kəndi Azərbaycan 
tarixinə görkəmli oğullar bəxş etmişdir. Topoqraf-general İbrahim ağa Vəkilov, 
məşhur maarifçi Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbov, Əhməd ağa Mustafayev, 
Məmməd bəy Qarayev, Zəkəriyyə Vəkilov, Əhməd Gülməmmədov, Səlim 
Əfəndiyev, İsmayıl Qayıbov, görkəmli riyaziyyatçı Əbdülkərim ağa Qayıbov, ilk 
hərbi şəfqət bacısı Nigar xanım Şıxlinskaya və iyirminci əsr poeziyamızın fəxri 
Səməd Vurğun Salahlı kəndinin yetişdirmələridir. 
Vaxtsız ölüm ilk səma şahinimiz Fərrux ağa Qayıbovun qısa ömrünə 
əbədiyyət gətirdi. Onun xatirəsinə Qazaxda bir nömrəli təyyarə abidəsi ucaldılıb. 
Küçələrdən birinə onun adı verilib. Xalq şairi Səməd Vurğun gözəl demişdir: 

---

 
O, el üçün keçdi candan, 
O, yaşadı insan kimi. 
Demə oldu o qəhrəman, 
O müqəddəs diləklərdə, 
Bir də təmiz ürəklərdə 
Yaşayacaq dastan kimi. 
 
İlk təyyarəçimiz Fərrux ağa Qayıbovdan yazmaq, tədqiqat aparmaq ilk dəfə 
mənə 1975-ci ildə müyəssər oldu. 
O vaxtlar, yəni 70-ci illərdə qeyri-rəsmi də olsa çar zabiti Fərrux ağa 
haqqında yazmaq, onu təbliğ eləmək o qədər də yaxşı qarşılanmırdı. 
Fərrux ağa haqqında ilk dəfə 1942-ci ildə general Əliağa Şıxlinski balaca bir 
məqalə yazıb. Mən həmin məqaləyə 1977-ci ildə arxivdə rast gəldim. Şübhəsiz ki, 
generalın məqaləsi köməyimə gəldi. Belə bir igid haqqında axtarış aparmalı oldum. 
Çünki generalın məqaləsi çox qısa idi. Tiflis arxivinə getdim. Qazaxdakı bəzi 
qocalarla görüşdüm. Bir müddət 1916-cı il qəzet və jurnallarını vərəqlədim. O vaxt 
1914-cü ildə nəşr olunmuş “Müharibənin salnaməsi”ni oxudum. Peterburq 
arxivlərində axtarış apardım. Ən çox köməyimə gələn mərhum Zülfüqar Qayıbov 
oldu. Hətta Zülfüqar müəllim dedi ki, nahaq zəhmət çəkirsən, bu yazını heç kim 
dərc etməyəcək. Nə isə... Bir çap vərəqi həcmində “İlk səma şahinimiz” adlı yazını 
“Azərbaycan ” jurnalına təqdim etdim. Baş redaktor İsmayıl Şıxlı şəxsən özü 
yazını oxuyub “Azərbaycan” jurnalının 1978-ci il ikinci nömrəsində dərc etdi. 
Sonra Kinostudiya ilə Fərrux ağa haqqında on dəqiqəlik sənədli film çəkdik. 
Kinostudiyanın o vaxtkı rəhbərliyi filmi ekrana buraxmadı. “Olmaz - dedi - Lenin 
Birinci Dünya müharibəsi haqqında belə deyib, elə deyib. Həm də Fərrux ağa çar 
zabiti olub”. Film indi də arxivdə qalır... 
1971-ci ildə aviasiya marşalı Pavel Kutaxov Qazax-Tovuz bölgəsindən SSRİ 
Ali Sovetinə deputat seçilib. Bir il sonra seçiciləri ilə görüşə gələn marşala Qazax 
ağsaqqalları, ziyalıları deyiblər ki, Birinci Dünya müharibəsində təyyarəçi 
həmyerlimiz igidliklə həlak olub. Marşal inanmayıb. Ona sənəd, şəkil tapıb sübut 
edə bilməyiblər. Onda marşal deyib ki, Moskvaya qayıdanda arxivi yoxlatdıraram. 
Əgər doğrudan da sizin həmyerliniz təyyarəçi olubsa, mən ona bir heykəl, bir 
nişangah qoydurmağa söz verirəm. Arxivi yoxlatdırıb dəqiqləşdirəndən sonra bir 
nömrəli heykəl-təyyarə göndərib. Üzərində də belə bir lövhə: “İlk Azərbaycan 
təyyarəçisi Fərrux ağa Qayıbovun xatirəsinə”. 
Lakin o vaxtı raykom katibi Fərruxun adına olan lövhəni sökdürüb əvəzində 
belə bir yazı həkk etdirib: “Böyük Vətən müharibəsində həlak olanların 
xatirəsinə”. 
Lakin Qayıbovdan başqa Qazax rayonundan Böyük Vətən müharibəsində 
təyyarəçi kimi vuruşub həlak olan nə əsgər var, nə də zabit. 
Həmin səhv vurulmuş lövhə indi də qalır. 
Fərrux ağa çox gənc yaşında həlak oldu. İyirmi üç yaşında. Onun 
qəhrəmanlığı, igidliyi bu günkü gənclərimizə nümunə qaldı. Bir də 1913-çü ildə 
Peterburq Mixaylovsk hərbi məktəbini bitirəndə ona əla qurtardığına görə 

---