“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- V.Abbasov, kimya elmlәri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü 53 ELM DÜNYASI
Bakıda inkişaf etdirilmәsi münasib sayılırdı. Azәrbaycanın paytaxtı mәhz M.Nağıyevin yüksәk elmi nailiyyәtlәri, misilsiz xidmәtlәri vә alimlik qüdrәti sayәsindә tәdqiqatların әsas mәrkәzinә çevrilmişdi. İnstitut yaradılandan cәmi iki il sonra, yәni 1967-ci ildә «Ədәbiyyat vә incәsәnәt» qәzetindә dәrc olunan müsahibә - sindә institutun fәaliyyәti ilә bağlı planlarını açıqlayırdı: «Başçılıq etdiyim Kimya Texnolo - giyasının Nәzәri Problemlәri İnstitutu profilinә görә Sovet İ ifaqında yeganә müәssisәdir. Qarşımızda duran әsas mәqsәd kombinatların iqtisadi sәmәrәliliyini vә optimal layihәlәş dir - mә üsullarını tәdqiq etmәkdir. Kimya kombi - nat larının optimal variant sxemlәrini seçmәk üçün layihәdәn әvvәl görülәn iş layihәlәşdirmә sistemindә yeni ideyadır. Müasir mәnada neft emalı vә kimya sәnaye kombinatı müxtәlif texnoloji proseslәrin qarşılıqlı әlaqәsindәn ibarәtdir. Odur ki, belә kombinatlar ciddi elmi әsaslar üzәrindә tikilmәli vә işlәmәlidir. Biz ayrı-ayrı qurğuların mexaniki yaxınlığına nail olmaqla yanaşı, bir çox aralıq işlәri lәğv edәrәk bu müәssisәlәri optimal sxem üzrә yaxınlaşdır - malıyıq. Bu üsul ilә kombinatların tikilmәsinә sәrf olunan vәsaitin xeyli azalmasına nail olmaq olar. Bütün bunlar layihәlәşdirmә zamanı resirkulyasiya nәzәriyyәsindәn istifadә etdikdә mümkündür. Bizim institutumuzun işi ilk baxışdan xalis nәzәri mәsәlәlәr kimi görünür. Halbuki kollektivimiz istehsalatla, hәyatla, bu vә ya digәr texnoloji proseslә üzvi surәtdә әlaqәdar olan mәsәlәlәrin üzәrindә işlәyir. Lazımi mәlumatları aldıqdan vә prosesin riyazi tәnliyini yaratdıqdan sonra texnoloqlar, kimyaçılar vә riyaziyyatçılar müasir elektron hesablama maşınlarında kombinatların әn әlverişli layihәsinin qurulma mәsәlәlәrini hәll edirlәr». Kimya elminin, neft kimyası vә texnolo - giyasının inkişafına verdiyi töhfәlәrә görә ona 1969-cu ildә Sosialist Əmәyi Qәhrәmanı adı, hәmçinin «Oraq çәkic» qızıl medalı vә «Lenin» ordeni verilmişdi. Yeri gәlmişkәn, o dövrdә elm sahәsindә bu ada layiq görülәnlәrin sayı çox az idi. Akademik Murtuza Nağıyevin kimya vә kimya texnologiyası üçün işlәyib hazırladığı bütün anlayışlar, yaratdığı metod vә prinsiplәr, elm vә texnikanın başqa sahәlәrindә – biologiyada, iqtisadiyyatda vә s-dә tәtbiq oluna bilәr. Bioloji proseslәr üçün sәciyyәvi olan prob lemlәrdә (mәsәlәn, Bauerә görә, canlı sistem lәrdә taraz - lığın olmaması) «Resirkulyasiya nәzәriyyәsi» xüsusilә dәqiq işlәnmişdir. Elmi fәaliyyәtini әks etdirәn sәnәdlәrdәn görünür ki, M.Nağıyevin tәdqiqatları vә onların nәticәlәri tәkcә sovet alimlәri tәrә fin - dәn yox, beynәlxalq sәviyyәdә izlәnilir, ona tez-tez elmi tәdqiqatları ilә bağlı müraciәtlәr olurdu. O, kimya elmindә neft kimyası, neft emalının elmi vә texnologiyası ilә bağlı mәsәlәlәrdә adı ilk çәkilәn alim vә әsas sima idi. Yaratdığı nәzәriyyәnin әsasında başlanğıc maddәlәrin vә reaksiyanın son mәhsulları qarışığının texnoloji prosesә çoxsaylı tәkrar qaytarılması dururdu. Kimyәvi resirkulyasiya reaksiyanın kinetik vә termodinamiki mәhdu - diy yәtlәrini aradan qaldırmağa, reaksiyanı mak - simum sürәtlә aparmağa, başlanğıc mad dә lәrin son mәhsula tam çevrilmәsinә vә s. imkan verirdi. Azәrbaycan EA onun nәzәriyyәsini hәlә 1958-ci ildә Lenin mükafatına tәqdim etmәk mәqsәdilә SSRİ Nazirlәr Sovetinin Lenin müka - fatı komitәsinә müraciәt etsә dә, bu istәk cәmi iki sәsә görә baş tutmamışdı. Mәşhur sovet filosofu akademik B.M.Kedrova görә, «resirkulyasiya nәzәriyyәsinin inki şafı tim
salında kimyaya vә kimya texno lo
giyasına fiziki biliklәrin nüfuzetmә mәqamları, onların bu elmlәrin inkişafında yaratdığı vә kimyanın bir sıra klassik prinsiplәrinin tamamilә aydın dialektik inkarı ilә xarakterizә olunan situasiya işıqlandırılmışdır». «Kimya texnologiyasında resirkulyasiya proseslәri haqqında tәlim» monoqrafiyasının rus dilindәki nәşri resirkulyasiya üzrә yazılmış ilk monoqrafiya idi vә kitab qısa müddәtdә satıldığından 1962-ci ildә tәkrar nәşr olundu. Bu, tәkcә müәllifin hәyatının әhәmiyyәtli hadisәsi olaraq qalmırdı, çünki kitabın nәşri beynәlxalq elmi ictimaiyyәt tәrәfindәn böyük maraqla qarşılanmışdı. Alim vә mütәxәssislәr müxtәlif vasitәlәrlә bu monoqrafiyanı әldә etmәyә çalışırdılar. 1961-ci ildә Londondan aldığı mәktubda ona Azәrbaycan SSR Elmlәr Akademiyası Neft İnstitutunun rәhbәri kimi rәsmi müraciәt edәrәk yazırdılar: «İnstitutu- muzun Sizin «Kimya texnologiyasında re- sirkulyasiya proseslәri» kitabınızı ingilis dilinә 52 ELM DÜNYASI / Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013 tәrcümә etmәyi qәrara aldığını Sizә xәbәr verdiyimә görә sevinirәm. …Kitabın tәrcümәsi zamanı vә kitab üzәrindә iş gedәrkәn ortaya çıxan mәsәlәlәrin hәllindә bizә lazım olan kömәyin göstәrilmәsi mәqsәdilә müәlliflәrin özünә bilvasitә müraciәt etmәyә üstünlük veri - rik. …Kitabın 1958-ci ildә işıq üzü gördüyü nәzәrә alınarsa, Siz, yәqin ki, ona kimyәvi proseslәrin resirkulyasiyasının tәtbiqi sahә sin - dә yeni nailiyyәtlәri vә anlayışları әks etdirәn materiallar әlavә etmәyi mәqsәdәuyğun saya - caqsınız. İngilis oxucusu üçün sitat gәti ri lәn әdәbiyyat siyahısının tamamlanması xüsu silә faydalı olardı. Ön sözdәn görünür ki, kitabın nәşr olunduğu vaxtda Sizdәn başqa heç kim bu mәsәlәni әtraflı öyrәnmәmişdir, amma ola bilәr ki, son iki ildә ona başqa alimlәr dә diqqәt yetirsinlәr. Çox tәşkilatlar vә firmalar Sizin kitabınıza maraq göstәrmişlәr vә biz ingilis nәşrindә bu mövzunun әn dolğun şәkildә tәqdim olunmasını istәrdik». Göründüyü kimi, hәlә 1960-cı ildә aka - demik Murtuza Nağıyevә bu sahә üzrә yeganә mütәxәssis kimi müraciәt edirdilәr. Belәliklә, «Perqamon press»in istәyi Moskvada kitabın ikinci nәşri buraxılandan sonra baş tutdu. Monoqrafiya ingilis dilinә tәrcümә edilәrәk 1964-cü ildә Londonda «Perqamon press» nәşriyyatı tәrәfindәn yüksәk sәviyyәdә nәşr olundu. Onu da deyәk ki, bu, akademikin xaric - dә çıxan ilk yox, ikinci monoqrafiyası idi. 1959-cu ildә Pekindә alimin «Motor yanacaqla rının
kimyası, texnologiyası vә sintezi proses lәrinin hesablanması» monoqrafiyası Çin dilin dә nәşr olunmuşdu. Beynәlxalq alәmdә onun tәdqiqatlarına böyük diqqәt vardı. Bu, yәqin ki, alimin öz zәkası ilә vaxtın önündә gedәrәk zamanı qabaqlaması ilә bağlı idi. 1968-ci ildә ABŞ-ın Çikaqo şәhәrindә çap olunmuş «Elmdә kim kimdir» («World Who ́s Who in Science») adlı geniş arayış kitabına akademik M.Nağıyev haqqında da mәlumat daxil edilmişdi. Azәr - bay canlı alim oxuculara iri kimya kompleks - lәrinin optimizasiyasının әsasını tәşkil edәn resirkulyasiya proseslәrinin yaradıcısı, neft kimyası vә texnologiyası üzrә çoxsaylı dәyәrli әsәrlәrin müәllifi kimi tәqdim olunurdu. 1972-ci ilin mayında Hollandiyada keçirilәn Kimya texnologiyaları üzrә V simpoziumun iştirakçısı olan akademikin 1974-cü ildә Amerika Kimya - çılar Cәmiyyәtinin illik mәcmuәsindә – «Kimya yeniliklәri seriyasında–133» («Advances in Chemistry – Series–133/ Chemical Reaction En- gineering-11», The Conjugate Dehydroge na ti on of Hidrocarbonas) oğlu, gәnc alim, bugünkü elmi irsinin әsl varisi Tofiq Nağıyevlә birlikdә yazdıqları «Karbohidrogenlәrin әlaqәli dehid - ro genlәşdirilmәsi» adlı mәqalәsi dәrc olun muş - du. Maraqlı burası idi ki, dörd kontinenti, 13 ölkәni әhatә edәn mәcmuәdә mәqalә müәl liflәrinin qarşısında SSRİ-nin yox, mәhz Azәr bay canın adı yazılmışdı. Mәcmuәdә Asiya ölkә lәrini yalnız Yaponiya vә Azәrbaycan (T.M. vә M.F.Na ğı - yevlәr) alimlәri tәmsil edirdi. Bu möhtәşәm xәbәri alanda o, böyük çәtin - liklә dә olsa, yarımçıq işlәrini başa çatdırmağa tәlәsirdi… Dünyasını dәyişәndәn 15 il sonra bu nәzәriyyәnin әhәmiyyәti daha ay dın dәrk olu- nacaq, yaradıcısı akademik M.Na ğıyevin adı Moskvada 1991-ci ildә «Vısşa ya şkola» nәşriy - yatının buraxdığı «Dünyanın gör kәmli kimya - çıları» kitabına daxil edilәcәkdi. Akademik Murtuza Nağıyev vә Fransa Akademiyasının akademiklәri Norman, Letor, Şampitye vә Raymond Pol. Resirkulyasiya proseslәrinin nәzәri tәdqi - qat ları ilә uzun müddәt ancaq Murtuza Nağı - yev mәşğul olurdu, yalnız 1960-cı illәrdәn sonra belә tәdqiqatlar dünyanın müxtәlif ölkә - lә rindәn olan alimlәrin apardıqları araşdır ma - la rın predmetinә çevrildi. Bunların arasında in gi lis alimlәri, Çexoslovakiya, Macarıstan, Ame - rika, Yaponiya vә mü әfiq sovet respubli ka la - rından (әsasәn dә, SSRİ EA-dan) olan sovet alim lәri dә var idi. Hәmin alimlәr Murtuza Nağı - yevin işlәrinә әsaslanırdılar. Mövcud prob le mә, Nağıyev yanaşmasından, resirkul yasiya qurğu - la rında material vә istilik balans larının hesab - lanması üçün istifadә olundu, Nağıyev metodu mürәkkәb resirkulyasiya bloklarının riyazi tәsviri üçün tәtbiq edildi. Kimya-texnologiya komplekslә rinin ümumi riyazi modellәşdiril - mә sindә vә onların vahid sistemlәr kimi tәdqiq edilmә sindә Murtuza Nağıyevin prioriteti bütün dünyada tanınır. V.Abbasov, kimya elmlәri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü 53 ELM DÜNYASI / Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013 Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|