“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
üçün zәmin yaradır. İkincisi, M.Nağıyevin kitabı sovet hakimiyyәti illәrindә neft emalı mәdәniyyәti vә texnikasındakı irәlilәyişlәr haqda aydın tәsәvvür yaradır. Hәlә bu yaxınlarda, tәqribәn 20 il bundan әvvәl, neft emalının әsas prosesi olan krekinq yalnız istilik göstәricilәri nәzәrә alınmaqla layihәlәndirilirdi. Hazırda isә dövrәyә girәn yeni proseslәrin müfәssәl öyrәnilmәsi bu pro - ses
lәrin hәyata keçirilmәsinin ilkin mәrhә - lәsindәn etibarәn, reaksiyanın sürәti haqqında dәqiq mәlumatlar toplamağa, nәticәdә müәl - lifin tәsvir etdiyi metodlardan yararlanaraq zavodlardakı reaktiv qurğularda müәy yәn
olunmuş iş şәraitindә maksimal göstә ri cilәr әldә etmәyә imkan yaradır». Murtuza Nağıyevin yaratdığı bütün metod- lar, prinsiplәr vә anlayışlar fәlsәfi kateqori - yalarla çox yaxındır, onlar da fәlsәfi kate qo riyalar kimi yeni ideyalar vә yanaşma sistemlәri әmәlә gәtirir, kimya vә kimya texnologiyası nәzәriy - yәsinә yeni, qeyri-әnәnәvi elmi mövqelәrdәn yanaşmaqla, bu sahәdә kimyәvi proseslәrin aparılmasında yeni baxışlar formalaşdırır. Tәsadüfi deyil ki, «… zәhmәt, axtarış, yaradıcılıq… bir yerdә tәlәffüz olunur vә on- lardan heç biri digәri olmadan mümkün deyil» ifadәsi mәhz bu alimә aiddir. Bu ifadәyә alimi bütün fәaliyyәti boyu zirvәlәrin fәthinә doğru aparan vahid bir anlayış, fәlsәfi kateqoriya kimi dә baxmaq olar. Hәmin anlayışda «açar» söz, әlbә ә ki, «axtarış» sözüdür. M.Nağıyevin hәyatı boyu (onun haqqında danışarkәn fiziki hәyat vә yaradıcılıq hәyatı sinonim kimi anlaşılır) elmi yaradıcılığı ilә tanış olanlar bu alimi «iksir» daşı, bütün varlığın mahiyyәtini aça bilmәk, hadisәlәrin mahiyyәtini dәrk etmәk iqtidarında olan hansısa bir ideal fenomen axtarışı yolu ilә aparan mәntiqi tәfәkkürün tәsiri altına düşür. Bu, elmin konkret sahәlәri – kimya vә kimya texnologiyası üzrә yaradılmış fundamental әsәrlәrlә dә hәr dәfә sübuta yetirilmişdir. Hәr hansı kimyәvi prosesin tәdqiqi, demәk olar ki, hәmişә ümumilәşdirmә ilә tamamlanan forma alırdı. Alimin apardığı elmi tәdqiqatların başlanğıc mәrhәlәsindә dә belә olmuşdu. Hәlә kimya texnologiyası üzrә ilk işindә, termiki krekinqi tәdqiq edәrkәn, o, dünyada ilk dәfә olaraq elementlәrdәn hәr birinin başqaları ilә hәm birbaşa, hәm dә re- sirkulyasiya (әks әlaqә) axınları ilә birlәşmiş olduğu mürәkkәb kimyәvi-texnoloji kom- pleksin riyazi modelini tәklif etdi vә bununla da «resirkulyasiya nәzәriyyәsi»nin vә bir sıra gәlәcәk fәnlәrin – bu cür komplekslәrin tәdqiqi üçün sistemli tәhlilin, onların riyazi modellәş - dirilmәsi vә optimallaşdırılmasının әsasını qoy du. Moskvada 1991-ci ildә «Vısşaya şkola» nәşriyyatı tәrәfindәn tәxminәn iki min il әrzin - dә kimyәvi biliklәrin inkişafını ümumi şәkil dә әks etdirәn «Dünyanın görkәmli kim yaçıları» («Vısşil ximiki mira»; V.A.Volkov, E.V.Von- skiy, Q.İ.Kuznetsova) bioqrafik mәlu mat kitabı nәşr olundu. Kitabın «Kimyada mühüm hadisәlәrin vә kәşflәrin xronologiyası» bölmәsi oxucuda yalnız mәlumat xarakterli olduğuna görә yox, hәm dә dünya miqyasında tanınmış görkәmli alimlәrә görә fәrәh hissi doğurur. Bu xronologiyanın mühüm kәşflәri siyahısında 1939-cu il, hәm dә hәmvәtәnimiz Murtuza Nağıyevin adının resirkulyasiya nәzә riy yәsinin әsas prinsiplәrini işlәyib hazırlayan alim kimi göstәrilmәsinә görә әhәmiyyәtlidir. Bu funda- mental, prinsiplәrsiz, xüsusilә klassik kineti - kanın istifadә edildiyi birdәfәlik proses lәrdә reaksiyalar klassik kinetika qanunlarına әsasәn aparıldığından kimyәvi reaksiyanın gedişatına xas xüsusiyyәtlәr tәshihlәr tәlәb edirdi. Buna görә dә reaksiya axınlı mürәkkәb sistemlәrin ciddi elmi, riyazi hesablanması vә layihәlәn di - rilmәsi mümkün deyildi. Qabaqlanmış zaman sözünü deyirdi. Bu fundamental işin әhәmiyyәti, hә a XXI әsrin әvvәllәrindә dә tam deyil, riyazi modellәş - dirmә, sistemli tәdqiqatlar rәsmәn qәbul edilib tәbiyyat biliklәri statusu alandan, kimyәvi proseslәrin idensifikasiyası haqqında fikirlәr söylәnilәndәn, Murtuza Nağıyevin bu tәdqiqat işi «Dünyanın görkәmli kimyaçıları» kitabının 2000 ili әhatә edәn «Kimyada mühüm hadisә - lәrin vә kәşflәrin xronologiyası»na Azәrbay - can dan yeganә alim kimi daxil edildikdәn, «Resirkulyasiya nәzәriyyәsi vә kimyәvi pro - seslәrin optimallığının yüksәldilmәsi» vә «Əks әlaqәli kimyәvi sistemlәr haqqında etüd lәr», «Kimyәvi resirkulyasiya» monoqrafiyaları nәşr olunandan sonra dәrk olunmağa başlayacaqdı. Bütün bunlar o vaxta qәdәr kimya elmi üzrә milli kadrların sayı çox olmayan bir respub- likada baş verirdi. Burada kimya elminin 50 ELM DÜNYASI / Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013 tәmәlli inkişafı, alim vә mütәxәssislәrin hazır - lan ması, elmi-tәdqiqat institutlarının yaran - ması vә formalaşması iki böyük şәxsiy yәtin – akademiklәr Y.Mәmmәdәliyev vә Murtuza Nağıyevin adları ilә daha çox bağlanacaqdı. Akademik M.Nağıyev resirkulyasiya proseslәri nәzәriyyәsi ilә vahid bir sistem kimi kimya elmindә yeni bir istiqamәtin – resirkulyasiya proseslәri haqqında tәlimin dә әsasını qoyacaq, Neft-Kimya Proseslәri İnstitutunun ilk direk- toru, Kimya Texnologiyasının Nәzәri Problem - lәri İnstitutunun tәşәbbüskarı vә yaradıcısı kimi tanınacaqdı. M.Nağıyevin kimya texnolo - giyası nәzәriyyәsinә superoptimallıq prinsipinin daxil edilmәsi isә kimya texnologiyasının inkişafına tәkan verәcәkdi. Elm alәmindә böyük maraqla qarşılanan «Kimya texnolo giyasında resirkulyasiya proseslәri haqqında tәlim» adlı monoqrafiyasının 1958-ci ildә Moskva da rus dilindә, 1964-cü ildә isә Londonda ingilis dilindә nәşr olunması elmi fәaliyyәtindә әsl hadisәyә çevrilәcәk, akademikә dünya şöhrәti gәtirәcәkdi. Murtuza Nağıyev 1952-ci ildә Azәrbaycan SSR EA-nın hәqiqi üzvü vә akademik katibi, hәmçinin «Azәrbaycan SSR EA-nın mәru - zәlәri» jurnalının redaksiya heyәtinin üzvü seçilmişdi. O, böyük alim, bacarıqlı tәşkilatçı, gözәl ictimaiyyәtçi idi. Mәşhur sovet alimlәri, xüsusilә akade - miklәr – filosof M.V.Keldış vә Nobel mükafatı laureatı, fiziki-kimyaçı N.N.Semyonov, sovet kimyasının nәhәngi N.M.Emanuel, kimyaçı akademiklәr S.S.Namyotkin vә A.V.Topçuyev onu bir alim kimi yüksәk qiymәtlәndirirdilәr. Yorulmaq bilmәdәn apardığı elmi tәdqiqatlar vә onların nәticәlәri alimi hәr gün şöhrәtin zirvәsinә daha da yaxınlaşdırırdı. 1956-cı ilin sentyabrında, doğrudan da, inanılmaz bir hadisә baş verdi. O dövrdә xarici ölkәlәrdә keçirilәn elmi konfranslarda sovet alimlәri mütәmadi olaraq iştirak etsәlәr dә, iştirakçıların milli tәrkibinә xüsusi diqqәt yetirildiyindәn bu, hәr alimә qismәt olmurdu. İlk dәfә idi ki, SSRİ-dәn müsәlman, hәm dә türk millәtindәn olan alim ABŞ-a göndәrilirdi. Bu şәxs görkәmli kimyaçı alim, azәrbaycanlı Murtuza Nağıyev idi! Onun uzaqgörәn nәzә - riy yәsi vә bu nәzәriyyәnin prinsiplәri, hәmçi - nin yeni elmi istiqamәt diqqәtdәn yan keç mә mişdi. O, Filadelfiyada keçirilәn kataliz üzrә I Beynәlxalq konqresdә «Çoxpillәli vә kompleks kimyәvi resirkulyasiya proseslәrinin material balansı» mövzusunda mәruzә ilә çıxış etdi. Nәticәlәrin «Kemikl injenerinq proqress» («Chemical engineering progress») jurnalında dәrc olunması ilә sovet aliminin tәdqiqatlarına vә onların nәticәlәrinә maraq tәkcә Amerikada deyil, hәm dә beynәlxalq miqyasda artdı. Bu dövrdә onun mәrkәzә aparılmasını da gözlәmәk olardı, amma SSRİ-dә neft kimyası kimi mühüm bir sahәnin yükünü üzәrinә götürmüş alim Moskvaya neft sәnayesinin әsas mәrkәzi olan Bakıda daha çox lazım idi, çünki Bakıda fәaliyyәt göstәrәn Neft İnstitutuna 1946–56-cı illәrdә Murtuza Nağıyev rәhbәrlik edirdi. Bu institut 1959-cu ildә Elmi-Tәdqiqat Neft Emalı İnstitutu ilә birlәşdirilib Neft Kimyası Proseslәri İnstitutu yaradılır. Bundan sonra görkәmli alim strukturun elmi mövzu la - rını hәll edәrәk 1962-ci ilә qәdәr oraya rәhbәr - lik etmişdi. 1959-cu ildәn ömrünün sonuna kimi «Azәrbaycan kimya jurnalı»nın redaktoru olan M.Nağıyev hәm dә «Azәrbaycan SSR Elmlәr Akademiyasının mәruzәlәri» vә «Neft- kimya» jurnalları redaksiya heyәtinin üzvü idi. O, 1957–59-cu illәrdә Azәrbaycan SSR EA-nın kimya elmlәri üzrә vitse-prezidenti olmuş, hәmin dövrdә Azәrbaycan SSR әmәkdar elm xadimi fәxri adını almışdı. 1959-cu ildә Nyu- Yorkda keçirilәn 5-ci Beynәlxalq Neft Konqre - sindә çıxış edәn alimin «Neft-kimya sintezinin kompleks resirkulyasiya proseslәri nәzәriy - yәsi» adlı mәruzәsi konqresin materialları ilә birlikdә mәtbuatda bütünlüklә dәrc olun muş - du. Bu dövrdә ardı-arası kәsilmәyәn uğurları yeni elmi nәzәriyyәsinin özünütәsdiqi vә yeni elmi istiqamәti ilә bağlı idi. 1960-cı ildәn sonra 14 il Neft üzrә Milli Komitәnin üzvü olan akademik M.Nağıyev 1962-ci ildәn Neft Kon qres - lәri Beynәlxalq Daimi Komitәsindә SSRİ-ni tәm sil edirdi. Onun tәşәbbüsü vә tәşkilatçılığı ilә 1965-ci ildә Sovet İ ifaqında yeganә olan Kimya Texnologiyasının Nәzәri Problemlәri İnstitutu yaradılmışdı. Bu institutda Murtuza Nağıyevin rәhbәrliyi ilә resirkulyasiya nәzәriyyәsi, kim - yәvi reaksiyaların kinetikası, termodina mikası vә texnologiyası istiqamәtlәrindә elmi tәdqi - qatlar aparılırdı. Buna görә dә neft kimyasının 51 ELM DÜNYASI / Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013 Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|