“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
problemlәri ilә bağlı idi. İlk müәlliflik şәhadәt - na mәsini bir il sonra, yәni 1934-cü ildә aldı. O, tәlәbә olmasına baxmayaraq, bu kәşfin dә tәk müәllifi idi. Bunun ardınca da neft emalı qurğularının müxtәlif elementlәrinin – injek - tor ların vә ejektorların hesablanması metod - larını işlәyib hazırladı. Elmә maraq onu 1937-ci ildә Neft Emalı Elmi-Tәdqiqat İnstitutuna çәk mişdi. 1939-cu ildә kimya texnologiyası nәzәriy yәsinin bir neçә bölmәsinin predmeti olan bir sıra mәsәlәlәrin hәll olunduğu ilk elmi-tәdqiqat әsәrini yazdı. Murtuza Nağıyev o zaman böyük elmin astanasında idi. Bundan sonra hәr addımda tәzyiq vә tәqiblәrlә qarşı laş
masına baxma- yaraq, yol onu daim zirvәyә aparacaqdı. Əsl elmi fәaliyyәtә başladığı vaxt 37-ci illәrә tәsadüf etmişdi. Bu, hәr kәsin özündәn dә qorxduğu dövr idi. Böyük uğurlara çox çәtin yollarla gedәcәkdi. 1939-cu ildә yazdığı elmi- tәdqiqat işi sonralar geniş inkişaf etmiş riyazi modellәşdirmә vә kimyәvi proseslәrin sistemli analizi sahәsindә ilk iş kimi dәyәrlәndirilәcәk, yeni elmi istiqamәtin – resirkulyasiya proses - lәri tәliminin başlanğıcı olacaqdı. M.Nağıyev әn mürәkkәb struktura malik kimya texnologi - yası obyektlәrindә o vaxta qәdәr aparılan uzun hesablamaların әvәzinә daha tez vә dәqiq he - sab lamaların aparılmasının riyazi ifadәsini verәrәk kimya sәnayesi üçün yeni riyazi mo del işlәmişdi. Elmi nәzәriyyәsinin tәmәli sayılan bu elmi- tәdqiqat işindә, ilk dәfә olaraq Murtuza Nağı - yev tәrәfindәn texnoloji kompleksin ayrı-ayrı aparatların mәcmusu kimi deyil, onların qarşı - lıqlı tәsiri vә әlaqәsi baxımından vahid sistem kimi riyazi tәsvir metodu, yәni proseslәrin tәdqiqinә sistemli yanaşma tәklif olunurdu. Hәmçinin ilk dәfә bu işin kimyәvi prosesin intensifikasi yası - nın әsas şәrti – ilkin xammalın aşağı dәrinlikdә çevrilmәsi ilә aparılması da dәqiq ifadәsini tapmışdı. Ənәnәvi olaraq, kimyәvi proseslәrdә sintez olunan maddәlәrin maksimum çıxımla alınması yolu ilә prosesin sәmәrәliliyini artır - ma ğa çalışırdılar, o isә irәli sürdüyü nәzәriy - yәdә bunun әksini göstәrirdi. Akademik Murtuza Nağıyev öz nәzәriy - yәsi nin әn sadә izahını belә verirdi – «resirkul - yasiya nәzәriyyәsi xammalın әsaslı çevril mә sini hәyata keçirmәyә, kәnar mәhsul çıxımını mini- muma endirmәyә vә ya onu xammaldan tama - milә xaric etmәyә, reaksiyanı yüksәk sürәtlә aparmağa, reaktor hәcmi vahidinin mak simum hәddinә nail olmağa imkan verir. Elmi әhәmiy - yәtinә gәlincә, resirkulyasiya nәzәriy yәsi fiziki biliklәrin kimyaya vә kimya texnolo gi yasına tәtbiqi bu elmlәrin inkişafında kim ya nın bir sıra prinsiplәrinin dialektik inkarı halları ilә aydın xarakterizә olunaraq nüfuzetmә anlarını әks et- dirir».
Elmi tәdqiqatların nәticәlәrinin tәtbiq olun - masına vә artıq öz sәmәrәsini vermәsinә bax- mayaraq, elm qısqancları da peyda olmuş du… Bunlar sadәcә cılız hiss olaraq qalmaya caqdı, yenilikçi alim elmi fәaliyyәti boyu gizli-aşkar tәqib lәrә mәruz qalacaq, uğurları, şöhrәti art dıq - ca qәrәzli hücumların gücü dә artacaq, yolunu süni maneәlәrlә әngәllәmәyә çalışa caq dılar. Akademik Tofiq Nağıyev atasının hәlә 1938-ci ildә neftayırma zavodlarından birinә baş mühәndis tәyin edildiyini vә hәmin vәzifәdә әvvәlki iki mühәndisin ağlagәlmәz it- tihamlarla hәbs olunduğunu, Nağıyevi hәbs - dәn vә repressiyadan yalnız bir tәsadüfün – Cәnubi Azәrbaycanda doğulduğuna görә tezliklә işdәn azad edilmәsinin xilas etdiyini söylәyir. O vaxt Sovet Azәrbaycanında onun heç kimi yox idi, Bakıdakı yeganә qohumu – dayısı iki uşağı ilә birlikdә iki il әvvәl, 1936-cı ildә İrana qayıtmışdı. Yeni tәyinata qәtiyyәn sevinmәyәn Nağıyev baş verәnlәrdәn sonra uzun müddәt özünә gәlә bilmir, bir neçә ay işsiz qaldıqdan sonra Neft emalı üzrә Elmi- tәdqiqat İnstitutunda işlәmәyә başlayır. 1940-cı ildә alimin hәyatında iki mühüm hadisә baş verdi. O, ailә qurmuşdu. İçindәki tәnhalığı anası qoparıb özü ilә aparmış, onu gәlini Nәrgizә әmanәt etmişdi, haqq dünya - sında rahat idi – oğlu ta ömrünün sonuna kimi tәnha olmayacaqdı. O hәm dә «Resirkulya - siyalı krekinq zamanı benzin çıxımının tәdqiqi» mövzusunda dissertasiyasını uğurla müdafiә edib elmlәr namizәdi adı almışdı. Beş il әvvәl bitirdiyi Azәrbaycan Sәnaye İnstitutunda audi- toriyaya ilk dәfә müәllim kimi daxil olmuşdu. Neft-zavod mexanikası kafedrasının dosenti idi, krekinq texnologiyası vә proses aparatla - rının hazırlanması kursunda mühazirәlәr oxuyurdu.
/ Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013 O, vaxtın üstünә gedәn bir alim idi, daim tәlәsirdi, sәbri, tәmkini yalnız insani münasi - bәt lәrә aid idi. 1941-ci ildә «Krekinq texno lo gi - yası vә aparatların hesablanması» adlı ilk mo noq ra fiyasını nәşr etdirir. EA-nın Azәrbay - can filialında baş elmi işçi işlәdiyi dövrün alimin elmi fәaliyyәtindә xüsusi әhәmiyyәti olur, o, kimya texnologiyasının müxtәlif proses lәrinә dair tәdqiqatlar apararaq maraqlı elmi nәticәlәr alır. Akademik Yusif Mәmmәdәli - yevlә birgә 1943-cü ildә nәşr etdirdiklәri «Avi- asiya yanacaqlarının kimyası vә texnolo gi ya sının müasir vәziyyәti» kitabına bu nәticәlәri әks etdirәn iki böyük elmi mәqalәsini daxil etmişdi. Bütün qәlbi ilә elmә bağlanan alim 1944-cü ilin yanvarında Moskvada SSRİ EA Qazıntı Yanacaqları İnstitutunda «Krekinq prosesinin kinetikasının vә texnologiyasının әsas mәsәlәlәrinin tәdqiqi» mövzusunda dok- torluq dissertasiyasını da müvәffәqiyyәtlә müdafiә etdi. O, son dәrәcә istedadlı vә böyük elmi potensiala malik bir alim idi. Hәyatında hәr şey öz axarı ilә getsәydi, çәtinliklәr bir qәdәr az olsaydı, yәqin ki, bu müdafiә 36 yaşdan da әvvәl baş tutardı. 1945-ci ildә o artıq professor idi. Murtuza Nağıyev 1941–1945-ci illәrdә ölkә miqyasında dәyәrlәndirilәn, xüsusi elmi xid - mәt lәrinә görә qorunan sovet alimlәrindәn idi. Müharibә gedәn bir dövlәtdә hәm elmi inkişaf etdirmәk, hәm dә konkret nәticәlәrә gәtirәn elmi axtarışlar aparmaq alimdәn zәka, әzm vә böyük hünәr tәlәb edirdi. Müharibә illәrindә respublikada kimya elminin inkişa fında әldә edilәn nailiyyәtlәrin faşizm üzәrindә qәlәbәni tәmin edәn amil kimi ölkә hәyatın dakı rolu danılmazdır vә onların qazanılma sın
da azәrbaycanlı kimyaçı alim Murtuza Nağıyevin dә böyük xidmәtlәri olmuşdu. Buna baxma- yaraq, o yenә dә növbәti haqsızlıqla qarşılaşır. «Müәllim sıralarını dәyanәtsizlәrdәn tәmizlә - mәk» kampaniyasına qoşulan rektor fürsәtdәn istifadә edir, Neft-zavod mexanikası kafedra - sının professoru, öz prinsipiallığı vә cәsarәti ilә fәrqlәnәn Nağıyevi çağırıb ondan işdәn azad olunması ilә bağlı әrizә yazmasını tәlәb edir, hәm dә professora yalnız laboratoriya mәşğә - lәsi müәllimi kimi işlәmәsinin mümkün oldu - ğunu deyir. M.Nağıyev cәmi bir neçә ay öncә institutdan dövlәt mükafatına tәqdim edilmiş vә Azәrbaycan SSR Ali Sovetinin Fәxri Fәrmanı ilә tәltif olunmuşdu! Sonradan onu dәfәlәrlә dәvәt etsәlәr dә, bu ali mәk tәbә bir dә rektor dәyişәndәn sonra qayıdır. Bu hadisә son deyildi, alim 1948-ci ildә tәk bir sәbәblә – SSRİ-dә doğulmadığına görә Neft İnstitutunun direktoru vәzifәsindәn azad olunur. Altı aydan sonra onu vәzifәsinә bәrpa edib üç il әvvәl olduğu kimi növbәti mükafatla – «Qırmızı Əmәk Bayrağı» ordeni ilә tәltif edirlәr. Tәәssüf ki, sovet elminә şәrәf gәtirәn, azәrbaycanlı sovet aliminin sovet pasportu yox idi! Yәni onun vәtәndaşlığı yox idi! Nә qәdәr qәribә olsa da, onu hәlә 1926-cı ildә Kommu- nist partiyası sıralarına qәbul etmişdilәr, buna baxmayaraq, ona hücumlar vә tәqiblәrlә, әslindә, dissident hәyatı yaşadır, daim sıxışdı - rırdılar. Onun hәyat vә fәaliyyәtini öyrәnәrkәn bir şey aydın olur ki, nә Nağıyevsiz keçinә bilirdilәr, nә dә onu olduğu kimi qәbul edә bilirdilәr. Bunlar böyük alimi daxilәn üzsә dә, elmә olan mәhәbbәti ilә yenә dә mübarizәnin qalibi çıxırdı. Bu tәzyiq vә tәqiblәrin onu daha da güclәndirdiyini isә başa düşmürdülәr. 1950-ci ildә «Sәnaye sistemlәri kinetikasının әsasları» adlı monoqrafiyası çapdan çıxmışdı. Kimya kinetikası sahәsindә işini davam etdi - rәrәk sәnaye reaktorlarının hesablanmasına kinetik asılılıqların tәtbiqinin nәzәri prinsip - lәrini işlәyib hazırlayan alim, bunları yeni monoqrafiyasında cәmlәşdirmişdi. Monoqra - fiya qısa bir müddәtdә satıldığından nadir bib- lioqrafik nüsxәyә çevrilmişdi. Nәşrin redak toru görkәmli alim A.Frost әsәrin әhәmiyyә tindәn bәhs edәrәk yazırdı: «Professor M.Nağı yevin monoqrafiyası «Sәnaye sistemlәrinin kimyәvi kinetikasının әsasları» axar reaksiya qurğula - rında baş verәn proseslәrin kinetikası haqqında ilk müfәssәl әsәrdir vә iki nöqteyi-nәzәrdәn maraq doğurur. Birincisi, kitabda, ilk dәfә olaraq kimyәvi emalda tәtbiq olunan әn müx - tәlif sistemlәrin kinetik hesablama metodları әlaqәli şәkildә toplanılmışdır. Kitab bütünlüklә bu vaxtadәk yalnız jurnal әdәbiyyatında tәsadüf edilәn vә әksәriyyәti müәllif әmәyinin nәticәsi olan kinetik tәdqiqatlara hәsr olun - muş dur. Bu işlәrlә bağlı mәlumatlar mühәn - dis-neftçilәr üçün faydalı olmaqla yanaşı, kimyәvi texnologiyanın digәr sahәlәrindә baş verәn çoxsaylı proseslәrin tәkmillәşdirilmәsi 49 ELM DÜNYASI / Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013 Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|