“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
70 ELM DÜNYASI / Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013 demi yası Neft-Kimya Sintezi İnstitutuna (Moskva) mәqsәdli aspiranturaya ezam olun - muşdur. Akif Əzizov orada gör kәmli alimlәr – akademik B.A.Dolqoploskun vә professor E.İ.Tinyakovanın rәhbәrliyi ilә O.K.Şarayevlә birgә metal-üzvi kataliza tor ların iştirakı ilә bu- tadienin polimerlәşmәsi sahәsindә tәdqiqatlar aparmış vә 1971-ci ildә SSRİ Elmlәr Akade - miyası Neft-Kimya Sintezi İnstitutunun Elmi Şurasında namizәdlik dis ser tasiyasını müvәffә - qiy yәtlә müdafiә edәrәk kimya elmlәri nami - zәdi elmi dәrәcәsini almışdır. O, 1991-ci ildә isә doktorluq dissertasiyası müdafiә edәrәk kimya elmlәri doktoru alimlik dәrәcәsini almışdır. A.Əzizov 1984-cü ildә keçmiş SSRİ Ali A estasiya Komissiyası tәrә findәn baş elmi işçi, 1992-ci ildә isә Kine tika vә kata liz ixtisası üzrә professor elmi adına layiq görül müşdür. Öz sahәsindә artıq kifayәt qәdәr nüfuz sahibi olan Akif Əzizov 2001-ci ildә AMEA-nın müxbir üzvü seçilmişdir. Akif Əzizovun AMEA-nın Neft-Kimya Proseslәri İnstitutunda yaratdığı yeni elmi istiqamәtlәr içәrisindәn әn vaciblәrindәn biri neft-kimya sintezi proseslәrindә metalkom- pleks vә metal-üzvi katalizatorların tәtbiqi istiqamәtidir. Qeyd etmәk lazımdır ki, metal-üzvi kata liz dә fundamental xarakterli tәdqiqatlar dünya miq - yasında çox geniş öyrәnilәn sahәlәrdәn biridir. Siqler-Na a katalizatorlarının ortaya çıxması dövründәn başlayaraq, indiyә qәdәr bu istiqa - mәt qabaqcıl elm mәrkәzlәrindә çalışan görkәmli alimlәr tәrәfindәn daim inkişaf etdirilir, yeni nәzәriyyәlәr, yanaşmalar irәli sürülür vә onla - rın әsasında daha yüksәk sәmәrәliliyә malik katalizatorlar yaradılır. İftixar hissi ilә qeyd etmәk lazımdır ki, Azәrbaycan alimlәri dә bu sahәnin inkişafına öz nәzәri vә tәtbiqi xarakterli töhfәlәrini verә biliblәr. Onların böyük bir qismi A.Əzizovun şәxsәn apardığı vә ya bilavasitә onun rәhbәrliyi ilә yerinә yetirilәn işlәrә aiddir. Aparılan tәd qi qat - ların nәticәsindә NKPİ-dә bir sıra çoxfunk siyalı yeni monomerlәrin vә makro mo no merlәrin, polibutadien kauçukla rının, alfa aletinlәrin, radikal proseslәr üçün inisiatorların, alkenilaro- matik karbohidrogen lәrin, α-metilnaftalinin vә s. әlverişli alınma üsulları işlәnib hazırlandı. Onların bir neçәsi sәnaye miqyasında tәtbiqlә nәticәlәndi. Akif Əzizovun o vaxt gördüyü işlәrin nәticәlәrinin sonrakı tәhlilini isә onun bir alim kimi üzvi kataliz sahәsindә apardığı tәdqiqat - ların әhәmiyyәtli hissәsi hesab etmәk olar. O, sübut etdi ki, metalkompleks sistemlәrin iştirakı ilә gedәn oliqomerlәşmә vә birgә oli - qomerlәşmә reaksiyalarında fәza çәtinliyi ol- mayan aralıq metal-hidrid vә metal-üzvi mәrkәzlәrin olefinlәrә birlәşmәsi nәticәsindә әmәlә gәlәn mәhsulda keçid metal atomu elә vәziyyәt tutur ki, orada stabillәşdirici әlavә metal-liqand rabitәlәrinin rolu daha çoxdur. A.Əzizov metalkompleks sistemlәrin işti rakı ilә gedәn oliqomerlәşmә vә birgә oliqo mer lәşmә reaksiyalarının mexanizminә aid mülahizәlәr irәli sürmüş vә bir stabillәşdirici vә yönәldici faktor kimi o vaxt yenicә aşkar edilmiş aqostik β-CH metal-liqand rabitә lә rinin rolu vurğulan - mışdır.
Bu ideyaları inkişaf etdirәn A.Əzizov artıq ötәn әsrin 80-ci illәrinin әvvәllәrindә “Успехи химии” jurnalında nәşr olunmuş icmal xarak- terli mәqalәsindә metal-üzvi katalizdә “Zәif metal-liqand rabitәlәrinin rolu” vә “Metallini um- ion” mexanizmlәri konsepsiyasını irәli sürdü. Professor A.Əzizov, ilk dәfә olaraq oli - qomerlәşmә vә polimerlәşmә reaksiyalarında nikel tәrkibli metal-üzvi katalitik sistemlәrin tәsir mexanizmlәrinin klassifikasiyasını tәrtib etdi vә bununla da o vaxt elmi izahı olmayan vә ilk baxışda bir-birinә zidd olan bir çox faktların izahını verdi. Əldә edilmiş fundamen- tal xarakterli әn vacib nәticәlәr içәrisindә oliqomerlәşmә vә polimerlәşmә reaksiyala rının metal-üzvi katalizi sahәsinin sonrakı inkişafı ilә tәsdiq olunmuş bir sıra müddәaları xüsusi qeyd etmәk lazımdır. A.Əzizov hәlә aspirant illәrindә yerinә ye- tirdiyi vә sonralar әmәkdaşları ilә birgә NKPİ-dә davam etdirdiyi butadienin stereo mün
tәzәm polimerlәşmәsi sahәsindәki tәdqiqatları nәti cә - sindә müәyyәn etdi ki, optimal stereo mün - tәzәm quruluşa malik polibutadien almaq üçün katalitik sistemlәrdә istifadә olunan keçid meta - lın tәbiәti hәlledici amil deyildir. Daha vacib 71 ELM DÜNYASI / Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013 olanı metalın oksidlәşmә dәrәcәsi ilә onun ko- ordinasiya sferasında olan liqand ların elektron vә sterik effektlәrinin balansının yaradıl ma - sıdır. Polimerin çox yüksәk stereo mün tәzәm - liyini tәmin etmәk üçün isә reak siyanın gedi şindә aktiv mәrkәzlәrdә metalın koordinasiya sfera - sı nın sabit saxlanması vacibdir. Son illәrdә olefinlәrin stereomün tә zәm polimerlәşmәsi üçün digәr alimlәr tәrәfindәn tәklif olunmuş yeni tip homogen katalizatorlar mәhz bu prinsip әsa sın da tәrtib olunmuşlar. “Singl Sayt”, yәni “ Tәk mәr - kәzli” katalizatorlar adlanan bu homogen kata - lizatorlar olefinin vә ya dienin polimerlәş mәsini çox yüksәk seçi ciliklә yalnız bir fәza quru luşunun (izotaktik, sindiotaktik vә s.) for ma laş ması isti - qamә tindә aparırlar. NKPİ-dә dә A.Əzi zo vun rәhbәrliyi altında yüksәk stereo müntә zәm liyә malik sindiotaktik 1,2-polibutadienin alın ması üçün yara dılmış kata lizatorlar da elә hәmin prinsipә әsaslanırlar. Oliqomerlәşmә vә polimerlәşmә mәhsulla - rının molekul kütlәlәrinin tәnzimlәnmәsindә liqandların fәza effektlәrinin üstün rolunun aşkarlanması faktiki olaraq bu proseslәr üçün yüksәk effektivliyә malik yeni katalizatorların yaradılmasına yol açdı. Hәlә 80-ci illәrin әvvәllәrindә A.Əzizov öz әmәkdaşları ilә birgә sübut etdi ki, bu prinsip әsasında, hә a etilenin polimerlәşmәsi üçün yararsız sayılan nikel sistemlәrini belә xelat әmәlә gәtirәn vә fәzaçәtinlikli liqandlar vasi tә - silә mәqsәdyönlü tәrtib etdikdә onlar yük sәk - molekullu polietilen almaq üçün yararlı olurlar. Maraqlıdır ki, yalnız bu prinsipi tәxminәn 10 il sonra tәtbiq etmәklә xaricdә nikelin, kobaltın, dәmirin asan sintez oluna bilәn xelat komplekslәri әsasında yüksәk sәmәrәliliyә malik katalizatorlar yaradıldı. Onların bәzilәri artıq sәnayedә tәtbiq edilmәyә başlanmışdır. Qeyd etmәk lazımdır ki, NKPİ-dә kiçik bir qrupun әldә etdiyi bu vacib nәticәlәr böyük firmaların diqqәtindәn kәnarda qalmadı vә Sәudiyyә Ərәbistanının SABİC Firmasının NKPİ ilә bağladığı әmәkdaşlıq müqavilәlәri A.Əzizo - vun rәhbәrliyi altında aparılan işlәrin bir hissәsini maliyyәlәş dir mә yi öz üzәrinә götürdü. Ötәn әsrin 90-cı illәrinin ikinci yarısında Akif Əzizovun rәhbәrliyi altında oliqoalkilaromatik sintetik yağının etilendәn birbaşa alınması texnologiyası işlәnib hazırlandı vә müvafiq reqla- ment tәrtib edilәrәk NKPİ tәrәfindәn prosesin Sumqayıtda hәyata keçi ril mәsi tәklif olundu. Tәәssüf ki, Azәrbaycan alimlәrinin bir çox prak- tiki әhәmiyyәtli tәkliflәri kimi, bu iş dә sәna - yedә indiyә qәdәr öz tәtbiqini tapmadı. 80-ci illәrin axırında respublikada sahә - lәrarası elmi-texniki komplekslәrin yaranması dövründә NKPİ-nin tәklifi ilә şәxsәn A.Əzi zo vun vә o vaxt Mәrkәzi Komitәdә işlәyәn H.Ə.Mәm - mәdәliyevin tәşәbbüsü vә Azәr baycan Milli Elmlәr Akademiyasının o vaxtkı prezi denti Eldar Salayevin dәstәyi ilә “Metorsin” elmi-tex - niki kompleksinin yaradıl ması haqda Nazirlәr Kabineti qәrar qәbul etdi. NKPİ bu kompleksin baş tәşkilatçısı, A.Əzizov isә baş direktor tәyin edildi. Kompleksin tәrkibinә NKPİ-dәn başqa, Aşqarlar Kimyası İnstitutu, o vaxtkı Ümumi i- faq Olefinlәr Elmi-Tәdqiqat İnstitutu vә “Azәr - neftyağ” İstehsalat Birliyi dә daxil edildi. “Metorsin”in baş tәşkilatı NKPİ-nin ümumi koordinasiyası altında beş il müddәtindә res pub - likada bu istiqamәtdә mәqsәdyönlü elmi-tәd qiqat işlәri aparıldı, sürtkü yağlarının keyfiy yәtlә - rinin yaxşılaşdı rıl ması üçün bir çox yeni üsullar vә texno logiyalar işlәnib hazırlandı. Bunların içәrisindә A.Əzizovun әmәk - daşları ilә birgә işlәyib hazırladığı oliqoalkilaro- matik sintetik yağlarının etilendәn bir mәrhәlәli alınması üsulu da mövcuddur. “Oliqoalkil lәş - mә” termini mәhz bu prosesin tәdqiqatı zamanı A.Əzizov tәrәfindәn irәli sürülmüşdür vә hal- hazırda bu sahәdә çalışan mütәxәssislәr tәrә fin - dәn geniş istifadә olunur. Mәlumdur ki, müasir kimya vә neft-kimya müәssisәlәrinin qarşılaşmış olduğu әn vacib problemlәrdәn biri әtraf mühiti çırklәn dir mә - yәn yeni ekoloji tәmiz texnologiyaların vә mәh - sul ların yaradılması vә tәtbiqi problemidir. Bu baxımdan xüsusi olaraq atmosferi çirklәndirәn, ozon tәbәqәsinin dağılmasına sәbәb olan uçucu toksik üzvi hәlledicilәrin az zәrәrli vә ya tam Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|