“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan xalqının ideologiyasının və mənəviyyat fəlsəfəsinin təşəkkülündə din alim ‐ lərinin maarifçilik cərəyanı xüsusi yer tutur. Azərbaycan mənəvi‐mədəni dəyərlər bazası məhz onların düşüncə və səyləri ilə formalaş ‐ mışdır. Milli dəyərlər və mənəvi ənənələrin birləşdirilməsi sayəsində təşəkkül tapan bu mə urə universallığı ilə fərqlənən bir irsə çevrilmişdir. XIX əsrdə ölkənin ideologiyasında maarif ‐ çilik fəlsəfəsinin artması ictimai böhrandan çıxış yolunun xalqın maariflənməsində görül ‐ məsinə təkan verdi. Bu dövrdə etnik varlığın qorunub saxlanması da əhəmiyyət kəsb edən bir amil olduğu üçün onun tərkib hissəsi olan dinin vəziyyəti maraq doğurdu. Xalqın dini maariflənməyə olan ehtiyacı və maarifçi ideoloq ‐ ların dinə münasibətdə müxtəlif mövqedə olduğu bir şəraitdə bunun öhdəsindən gəlmək özlüyündə məsuliyyət tələb edən bir hala çevrilmişdi. Belə bir müəmmada, Quran həqi ‐ qətlərinin sadə bir dildə xalqa çatdırılması, onun fövqəlbəşər ecazının əks etdirilməsi, eyni zamanda maarif və inkişafın həm bir Quran qayəsi olduğunu göstərmək vacib məsələ idi. Elmi dünyagörüşünün formalaşmasında ensiklopedik biliyə malik, şəxsi elmi axtarış ‐ ları, təmsil etdiyi Azərbaycan və Şərq mədəniy ‐ yəti ictimai fikri və fəlsəfi ənənələri ilə tanışlığı mühüm rol oynayan bir ziyalı kimi Mir Məhəm ‐ məd Kərim əl‐Bakuvi (1858–1939) bu dövrə işıq tutacaq bir əsər nümayiş etdirdi. Bakuvi Qurani‐Kərimə yazdığı üç cildlik təfsiri, «Kəş ‐
əsəri ilə Azərbaycan müsəlmanlarının öz dilində dini maariflənməsi üçün mədəni inqilab səviyyə ‐ sində bir fəaliyyətə imza atdı. Söz yox ki, XX əsrə qədər Azərbaycan dilində yazılmış təfsir əsərlərinə rast gəlməsək də, Azərbaycan alimləri tərəfindən yazılmış ərəbcə təfsirlərə rast gəlmək mümkündür. Ağa Nemə ‐ tullah Naxçıvanı hələ XV əsrdə «Fəvatihul‐ İlahiyyə vəl‐Məfatihul‐Ğaybiyyə» adlı təfsir yazmışdır. Bundan başqa, İran, Osmanlı və s. kimi müxtəlif ölkələrdə yaşayıb‐yaradan alim ‐ lərimiz olmuşdur. Hərçənd Quranın Azər ‐ baycan dilində ilk tərcüməsinin Uzun Həsənin əmri ilə edildiyi də bizə məlumdur. Ancaq bu tərcümə geniş xalq kütlələrinə çatdırılmamışdır. Eyni zamanda Azərbaycanda Quranı qayna ğın ‐ dan öyrənmək imkanı ancaq ərəbcə mükəm ‐ məl bilənlərlə məhdudlaşırdı. Bu səbəblədir ki, Bakuvinin «Kəşfül‐Həqayiq»i, dövrün nöqsanları və ehtiyacları əsasında qələmə alınmış bir təfsir olaraq hər təbəqədən insanlara müraciət edən əsər kimi işıq üzü gördü. Qeyd etmək lazımdır ki, belə bir şəx siy ‐ yətin dünyagörüşü və islami fikirləri Quranın tərcümə və təfsirinə əsaslanan bu əsərlərində lazımı səviyyədə əks etdirilərək ictimaiyyətə çatdırılmışdır. Onun bəzi Quran ayələrinə gətirdiyi sırf özünəməxsus izahları, ümumbə ‐ şəri problemlərin həllinə dair fikirləri, məzhəb anlaşmazlıqlarının səbəbləri və çıxış yolları kimi birlik və vəhdət çağırışları həm də müasir dövrün tələbidir. Bu baxımdan Bakuvinin müasir əli a ilə yeni nəşri, tarixi və milli‐mənəvi dəyərlər mən ‐ zuməsindən bir əsər olması nəzər alınaraq yeni nəslin idrakına təqdim edilməyə layiq ən görkəmli əsərdir. Mir Məhəmməd Kərim Mircəfərzadə Bakuvi 1858‐ci ildə Bakıda məşhur seyid nəslindən 27 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 (Hacı Mir Məhəmməd Kərim əl‐Bakuvi) olan Hacı Mircəfər ağa Seyid Məhəmməd oğlu ‐ nun ailəsində dünyaya gəlmişdir. Onun soy şəcərəsi Әli ibn Әbu Talibə qədər gedib çıxır. Bakuvinin anası Nərgiz xatun şeyx Nəcəfin qızı idi. Bakuvinin babası isə İçərişəhər məsci ‐ dinin axundu Ağa Seyid Məhəmməd idi. İlk təhsilini atasından və İçərişəhərdəki məd ‐ rəsədə alan Bakuvi, ali təhsilini atası Mircə ‐ fərin arzusu ilə 1871–1881‐ci illərdə Bağdadda almışdır. Әrəb dilini, fiqh, kəlam, təfsir, islam tarixi kimi elmləri dərindən öyrəndikdən sonra Bakıya dönmüş, imtahan verərək 1894‐cü ildə prixod mollası adını, 1895‐ci ildə axund adını almış, səkkiz il Bakıda Gilək məscidində və İçərişəhərdəki Şah məscidində fəaliyyət göstər ‐ mişdir. Mir Məhəmməd Kərim 1904‐cü ildə Bakı qəzasının qazısı və Bakı quberniyası Şiə Məclisinin sədri vəzifələrinə seçilmiş, 1918‐ci ilə kimi bu vəzifələrinə davam etmişdi. Maddi‐mənəvi, fərdi və ictimai işlərdə onun məsləhətinə üz tutanların sayı‐hesabı yox idi. O, nəzəri maarifçilik işi ilə yanaşı, ictimai sahələrdə də fəal maarifçilik işi görürdü. Onun ilk sədri olduğu «Hidayət» xeyriyyə cəmiyyəti bu sahədə ilk ictimai təşkilat olub, geniş fəaliy ‐ yət aparırdı. Mir Məhəmməd Kərim, təşkilatçılığı və İslamın dövrün ehtiyaclarına olan töhfələrini səsləndirməklə həmişə diqqəti cəlb edən bir mövqedən çıxış edirdi. Onun yenilikçi ruhu cəmiyyətin bir çox ilklərinə də səbəb olmuşdur. Bakuvi əsrinin elmi nailiyyətlərindən çıxış edərək mənəvi təkmilləşmədə elmə, elmlə əməlin (praktikanın) birliyinə xüsusi əhəmiy ‐ yət verirdi. Moizə və söhbətlərində elmin inki ‐ şaf yolları və savadsızlığın aradan qaldırıl ması onun əsas meyarı olmuşdu. O deyirdi: «Dinin və imanın əsası elm və irfandır. Balalarınızı məktəbə göndərin. Milli yüksə lişin yeganə yolu elmdən keçir». O, milli münaqişələrin yatırılmasında, sülh proseslərində də fəal iştirak edirdi. 1905‐ci ildə Bakıda erməni daşnaklarının törətdikləri fa ‐ ciələr də qırğını dayandırmaq üçün öz canını fəda edərək aktiv təşəbbüs göstərmiş və belə demişdi: «Cənablar, nə üçün yubanırsız? İtirdi ‐ yimiz hər dəqiqə onlarla bədbəxtin həyatına bais ola bilər. Mən əlimdə Quran qabaqda gedəcəyəm. Qoy birinci güllə mənə dəysin». Sükunətin bərpasından sonra ermənilər yazırdı: «Müsəlmanları öldürmək üçün əvvəlcə Qazını öldürmək lazım idi». O həmçinin 1918‐ci ilin mayında qurulan iki illik Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyə ‐ tinin ən hərarətli tərəfdarları arasında milli azadlıq və milli birliyin carçısına çevrilmişdi. İctimai görüşlərində kamil insan və təkmil cəmiyyət konsepsiyasından çıxış edən Bakuvi sübut etməyə çalışırdı ki, müsəlman aləminin inkişaf maneələri arasında ən böyük amil müqəddəs Quranın göstərdiyi yoldan uzaq qalmaqdan qaynaqlanır. O, hələ yüz il əvvəl insanlara demokratiya dərsi verir, yazdığı təfsirində Hücurat surəsinin ikinci ayəsi ilə buna geniş izah gətirirdi. Ona görə, inanan və inanmayan hər kəs Qurandan bəhrələnir. Quran müşavirəni, əksəriyyətin qərarına hörmətamiz davranmağı və həmfikir olmağı əmr edir. Müsəlmanlar bunu izləməsə də, dünyanın bütün qabaqcıl ölkələri bu prinsiplərlə idarə edilir. Әsas demokratiyanın özü İslamdır. Ona görə belə möhtəşəm bir qaynaq əldə mövcud ikən bunun sadəcə ölü ‐ lərə aid edilməsi qəbul edilə bilməz. Bakuvi xeyriyyəçilik tədbirlərində də yaxın ‐ dan iştirak edirdi. Məsələn, Musa Nağıyevin oğlu Ağa İsmayıl öləndən sonra Novruz bayra ‐ mında Hacı və bir neçə məşhur axund, qazı və ağsaqqal, o cümlədən Mir Məhəm məd Kərim, Axund Mirzə Әbu Turab məsləhət ləşib qərara gəlirlər ki, Ağa Musa gələndə cəmiyyəti‐xey ‐ riyyə üçün bina tikdirməyi onun boynuna qoysunlar. 1917‐ci ilin fevralın 18‐də, Bakı xanının qar daşı Hüseynqulu xan general Sisianovun başını qılıncla üzdüyü yerdə, «Naxır bulağı»nın üstündəki «Şollar‐Bakı» su kəmə rinin ilk suvermə mərasimində qazı Mir Məhəm məd Kərim əlində Quran sözə başlamış, Quran dan ayələr oxuyaraq həyatın əsasının su olduğunu demiş, impera‐ 28 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|