Siyasi sabitlik prosesinin mahiyyəti
Avtoritar siyasi sabitlik
Yüklə 0,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Avtoritar siyasi sabitlik
hərbi - siyasi gücün hesabına qazanıldığı üçün, qurulmuş siyasi rejim diktatura kimi səciyyələndirilir. Bu cür sabitlik xalqların suveren hüquqlarının pozulması, milli dəyərlərdən imtina edilməsi, kütləvi informasiya vasitələrində sərt siyasi senzuranın olması, insan hüquq və azadlıqlarının pozulması ilə xarakterizə olunur . İnsanların fəaliyyətinin nəticəsi onun məqsədi , həmin fəaliyyətin mənalandırılması prosesində təzahür edən isə tələbatı olub , bu tələbat mənafeləri doğurur . Mənafe insanların həyatının xarakterini və istiqamətini müəyyən edən təhrikedici qüvvə kimi çıxış edir . Subyektin onu dərk edib etməməsindən asılı olmayaraq mənafe öz təbiətinə görə obyektiv xarakterə malikdir . Lakin mənafe subyektin şüuru vasitəsi ilə dərk olunduğu üçün , o , həm də subyektiv xarakter daşıyır . Cəmiyyətdə təzahür edən ictimai faydalı mənafeyin reallaşması ölkənin tərəqqisinə imkan yaradır . Öz mənafeyi uğrunda mübarizə aparan hər hansı sosial qrup bu mənafeyin xarakterindən və adamların şüurunda onun əks olunmasının düzgünlüyü dərəcəsindən asılı olmayaraq siyasətin subyekti kimi çıxış edir . Siyasət isə sosial fenomen olmaq etibarı ilə şüurlu , məqsədyönlü bir fəaliyyətdir . Siyasi biliklər , baxışlar və siyasi fəaliyyət insanların mənafelərinin reallaşmasına yönəlməlidir . Müxtəlif milli mənafelərin qarşılıqlı əlaqəsini və asılılığımı başa düşmək müasir dövrdə daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir . Müasir dövrdə siyasətçilərin , siyasi liderlərin fəaliyyətinin başlıca istiqaməti milli mənafeyi yer üzündə sülhü , əmin - amanlığı qoruyub saxlamaq perspektivi ilə məqsadyönlü əlaqələn dirməkdən ibarətdir . Milli mənafeyin reallaşdırılması digər zəruri amillərlə yanaşı milli təhlükəsizlik şəraitinin formalaşmasını tələb edir . İlk dəfə 1904 - cü ildə ABŞ prezidenti T. Ruzveltin konqresə göndərdiyi məktubda siyasi lüğətdə işlətdiyi milli təhlükəsizlik anlayışı siyasi elmin mühüm kateqoriyalarından olub , sosial təsisatların vəziyyətini , şəxsiyyətin və cəmiyyətin mövcudluğu və inkişafının səmərəli şəraitini qoruyub saxlamaq məqsədilə həmin təsisatların təsirii fəaliyyətini səciyyələndirir . Milli təhlükəsizliyin strukturunda siyasi , iqtisadi hərbi , ekoloji ünsürlər , o cümlədən informasiya təhlükəsizliyi və millətin mədəni inkişti təhlükəsizliyi mühüm yer tutur . Milli təhlükəsizliyin əsas ünsürlərindən biri də iqtisadi təhlükəsizlikdir . Ölkə daxilində cəmiyyətin hərtərəfli inkişafı üçün maddi zəmin yaratmaq və bu zəmində dünya təsərrüfat əlaqələri sisteminin müstəqil və bərabər hüquqlu subyekti kimi çıxış etmək iqtisadi təhlükəsizliyin mahiyyəti olub , hər hansı ölkənin özünü heç də digər dövlətlərdən iqtisadi cəhətdən təcrid etmək deyildir . Dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyi isə birbaşa siyasi təhlükəsizliyin təminatı ilə bağlıdır . Siyasi təhlükəsizliyin mahiyyəti dövlət quruluşuna aid olan məsələlərin müstəqil həll olunmasında millətin və onun yaratdığı dövlət təsisatlarının qabiliyyətini və imkanlarını səciyyələndirir , həmçinin , şəxsiyyətin və cəmiyyətin mənafeyi naminə müstəqil daxili və xarici siyasət yeridilmasini ifadə edir . Başqa sözlə , siyasi təhlükəsizlik beynəlxalq münasibətlər sistemi çərçivəsində sabit siyasi suverenliyin mövcudluğunu və cəmiyyətin siyasi sabitliyini nəzərdə tutur . Bu isə siyasi sistemin formalaşmasını , şəxsiyyətin aliliyi asas götürülməklə müxtəlif sosial qrupların mənafeyinin tarazlığın tamin edir . Əks təqdirdə ölkənin siyasi təhlükəsizliyi pozulur . Müasir dövrdə mülkiyyət münasibətləri , istehlak , bölgü və mübadilə saviyyasində əsaslı iqtisadi islahatlar həyata keçirilmədən iqtisadi təhlükəsizlik sisteminin yaradılması və iqtisadi dirçəlişə nail olmaq mümkün deyildir . Odur ki , bütövlükdə milli təhlükəsizlik sisteminə təsir göstərən ən mühüm amil kimi iqtisadi təhlükəsizlik iqtisadi münasibətlərin , istehsalın və ölkənin iqtisadi inkişaf tələblərinə uyğun gəlməsidir . İstehsal münasibətləri məhz , cəmiyyətin obyektiv tələblərinə əsaslanmalıdır . Əks təqdirdə , xammal ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək , infrastrukturun inkişafı , işçi qüvvəsinin ixtisaslaşdırılması , elmin və texnologiyanın inkişaf etdirilməsi mümkün deyildir . Hakimiiyyət maraqlarının təmsilçisi kimi hər bir siyasi rejim öz iqtidarının dayanıqlılığı üçün maksimal dəstəyin təmin olunmasına çalışır . Məhz iqtidarın mühafizəkarlıq mahiyyətinə uyğun olan « movcudluq instintiki » budur və onun cəmiyyətdə baş verə biləcək ciddi dəyişiliklər ərəfəsindəki qorxusudur . Bu dəyişiliklər iqtidarn vəziyyətini sabitləşdirmək üçün çox az hallarda hakimiyyət institutuları tərəfindən həyata keçirilir . Mühafizəkarların « sınmayanı təmir etmə » şüarı istənilən hakimiyyətin əsas yaşayış formulu sayılır . Müasir sosioloji ədəbiyyatlarda siyasi sabitliyin tam təsnifatı baradə geniş açıqlamalar verilməmişdir . Məhz bu məsələ siyasi sabitliyin təsnifat landırılmasını tələb edir . Əvvəla , belə bir təsnifatın olması həm cəmiyyətin müasir inkişaf şəraitində , həm də onun gələcək inkişaf istiqəmətlərinin proqnozlaşdırılması üçün siyasi sabitliyin subyektləri , növləri , vəziyyəti barədə konkret əsas yaradır . İkincisi , dövlətin və siyasi strukturların müxtəlif səviyyələrindəki rəhbərlərini , cəmiyyətin əsas fəaliyyət sahələrinin optimal laşdırılması üçün təsir metodları ilə təmin edir , sosial təhdidlərin aradan qaldırılması mexanizminin işlənib hazırlanmasında onlara köməklik göstərir . Üçüncüsü , dövlətin xarici siyasi fəaliyətinin səmərələlilyinə şərait yaradacaq , ölkə rəhbərliyinə dövlətin geopolitik maraqlarını nəzərə almaqla yeni metodlar və vasitələr tapmağa yardımçı olacaqdır . Baxmayaraq ki , « sabitlik » , « siyasi saitlik » anlayışları kifayət qədər tez - tez istifadə olunur , hələ də elmi əsərlərdə və publisistikada bu anlayışların vahid təfsiri formalaşmamışdır . Bundan başqa indiyə qədər milli siyasi ədəbiyyatlarda siyasi sabitlik problemi demək olarki işlənməmişdir . Siyasi sabitlik termini politolji lüğətdə belə izah olunur : « Siyasi sabitlik - xarici və daxili təsirlərin altında səmərəli fəaliyyət göstərməyə və inkişaf etməyə imkan verən , cəmiyyətdə baş verən prosesslərə nəzarət etməyə qabil olan və bu halda öz quruluşunu saxlaya bilən siyasi sistemin dayanıqlılıq vəziyyətidir » ( 106 , s.273 ) . Ümumi nəzəri planda « sabitlik » anlayışına « dayişilməz » və « dayanıqlı Ber terminləri daha yaxındır . Həmin terminlər camiyyatin müxtəlif ictimai həyat fəaliyyəti sahələrində baş verən bir sıra özünəməxsus prosesləri xarakterizə edir . Beləki , « dəyişilmaz kəlməsi işlənəndə müəyyən makan və zaman kəsiyində nəzərdən keçirilən obyektlərin vəziyyətinin eyni qaldığı başa düşülür . « Dayanıqlılıq dedikdə isə , verilmiş ( əvvəlcədən məlum olan ) sərhədlərdə müəyyənləşdirilmiş parametrlərdə dəyişilikləri ( tərəddüdləri ) dayandırmaq qabiliyyətini qiymətləndirən proseslərin təyin edilməsi , həmçinin sistemin pozulmuş tarazlığı bərpa etməsi qabiliyyəti də başa düşülür . Dayanıqlılıq prosesin və ya vəziyyətin bu və ya digər kefiyyati haqqında hər hansı bir göstərişi özündə əks etdirmir . Bu proses həm yaradıcı və həm də dağıdıcı ola bilər . Dayanıqlılıq mütləq dəyişməzlik də deyildir . Hər şeydən Öncə dayanıqlılıq dəyişmələrin proqnozlaşdırılması və daimiliyini ifadə edir . Məhz bu xüsiyyət onu « sabitlik » anlayışı ilə yaxınlaşdırır . Lakin bu iki anlayışı eyniləşdirmək də olmaz « Sabitlik » - daha mürəkkəb kateqoriya olub , qarşılıqlı əlaqəli və qarşılıqlı tasirli elementlər toplusunun qarşılıqlı hərəkətlərinin ( mümkün nəticələrinin ) kompleks qiymətləndirilməsini özündə birləşdirir . Siyasi sistemin sabitliyini qiymətləndirərkən sistemin fəaliyyəti ilə onun real imkanlarını formalaşdıran « tənzimlənən » və « özünütənzimləyən » potensiallarnı tutuşdurmaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir . Sistemin imkanlarının isə müxtalif növləri mövcuddur : əldə edilmiş , alınmış ( ekstraksiyon ) imkanlar , daha doğrusu , material və insan resurslarının ( maliyyə , dəstəkləmə , istedadlıhların cəlb edilməsi və s . ) səfərbər olunması ; nəzarət imkanlar , daha doğrusu , müxtəlif sosial qruplar və institutların davranış və fəaliyyətinin nəzarət altına alınması ; paylaşdırma ( distrubitiv ) imkanları , yəni camiyyətin mövcud ehtiyatlarının həqiqi tələblərə uyğun şəkilda yerləşdirilməsi və paylanması ; münasibət göstərmə imkanlar , daha doğrusu , bütünlüklə cəmiyyətdən və ya ayrı - ayrı sosial qruplardan gələn müxtəlif tələblərin ( çağırışların ) vaxtında qeydə alınması ; kommunikasiya imkanları , yəni cəmiyyətdəki populyar ideyalardan , şüarlardan , simvollardan istifadə etməklə sistemin bütün elementlərinin qarşılıqlı hərəkatının səmərəliliyinin artırılması qabiliyyəti nəzərdə tutulur ( 84 , s 79-80 ) Böyük imkanlara malik olan sistem nəinki öz sabitliyini təmin edir həmçinin lazımi dəyişilikləri də stimullaşdırır . Sabitlik və dəyişiliklər arasındakı tarazlıq siyasi sistemin səmərəliliyinin ən vacib göstəricilərindən biri hesab olunur . Öz fəaliyyəti prosesində eyniyyət çərçivəsini pozan siyasi sistem , ona xas olan təbiətinin əleyhinə getməklə sabitliyini itirmiş olur . Gözlənilməyən və arzu olunmayan göstəricilər siyasi sistemin sabitliyini pozan amillərdir . Sabitliyin ( qeyri - sabitliyin) qiymətləndirilməsi ham müvafiq informasiyanın mövcudluğundan , həm də siyasi proses iştirakçılarının siyasi mövqeyi və dünya görüşündən , eyni zamanda , subyektlərin siyasi hayatı və fəaliyyətindən asılıdır . Ona görə də , siyasi sistemin vəziyyətini və onun sabitlik dərəcəsini obyektiv qiymətiəndirməyə imkan verən xüsusi qaydaların işlənib hazırlanması önəmli əhəmiyyətə malikdir . Həmin qaydaların hazırlanması zaman minimum asas aspektə diqqət yetirmək lazımdır : Birincisi , qanunauyğunluqları , cəmiyyətin siyasi sferasının kompleks inkişafını və xkonkret tarixi şəraitdə baş verən proseslərin istiqamətlərini birləşdirən sistemlilik ) İkincisi , fəaliyyət göstərən subyektin ( subyektlərin ) müxtəlif siyasi idarəetmə səviyyələrində baş verən hadisə və proseslər barəda vaxtında , kifayət qədər ətraflı və vacib məlumatların mövcudluğuna əsaslanan gizlililik ; Üçüncüsü , siyasi proses subyektlərinin pian və proqramlarında təşəkkül tapan , siyasi fəaliyyətin real nəticələrini və imkanlarını nəzərə alan funksionallıq Siyası sistemin mövcudluğunu , özünəməxsus xüsusiyyətlərə və mahiyyat cizgilərinə malik olan siyasi fəaliyyat təmin edə bilər . Hər şeydən öncə siyasi fəaliyyət aydın görünən sosial istiqamətə malik olmalıdır . Onun hər bir subyekti ( dövlətin hakimiyyət və idarəetmə orqaniari , siyasi partiyalar , ictimai təşkilatlar və s . ) öz maraqlarni həyəata keçirmək üçün siyasi həyatda iştirak edir . Həmin subyektlərin hər birinin arxasında müəyyən sosial qruplar durur . Müxtəlif maraqları nəzərə alan , həmrəylik və əməkdaşlıq ənənələrini formalaşdıran , qrup və korporativ siyasi fəaliyyətləri koordinasiya edə bilən siyasi sistem sabit siyasi sistem sinfinə aid edilir . Siyasi fəaliyyət isə bilavasitə hakimiyyət problemi və onun fəaliyyət xarakteri ilə bağlıdır . Ola bilər ki hakimiyyəti geniş xalq kütləsinin əksəriyyəti və ya çox az bir hissəsi dəstəkləsin. Hakimiyyətə verilən dəstək də müxtəlif ola bilər : a ) vəziyyətə uyğun - bu cur dəstək dövlətin siyasi kursuna uyğun olaraq dövlət orqanları tərəfindən qəbul edilmiş konkret qərarlara , müraciətlərə , siyasi liderlərin şəxsi kefiyyətlərinə görə cəmiyyətin verdiyi qiymətə söykənir; b ) qarışıq cəmiyyətin və dövlətin xarakterik cizgilərini özündə birləşdirən və hər şeydən öncə bütün siyasi rejimə xas olan dəstək . Bu halda cəmiyyət hakimiyyət strukturlarının bütün hərəkətlərini qəbul edir , daha doğrusu , dastak ayrı - ayrı hakimiyyət təmsilçilərinə deyil , bütövlükdə siyasi rejimə yönəlmişdir . Qarışıq dəstəyin əsas komponenti inamdır . İnam əhalinin müxtəlif qruplarının hakimiyyət strukturları tərəfindən onların sosial gözləmələri ilə bağlı adekvat addımların atılması nəticəsində yaranır . O , həm də siyasi liderlərin əməl etdiyi müsbət norma və qaydalardan , daha doğrusu , bütün siyasi sistemdə formalaşan siyasi oyun qaydalarından asılıdır . Siyasi rejimə dəstək iki səviyyəda həyata keçirilir : 1 ) Elitar bu dəstəyin əsas amili kimi əhalinin sosial qrupları arasında resursların paylanma həcmini müəyyənləşdirən sosial - iqtisadi inkişaf dərəcəsi . Çıxış edir . 2 ) Kütləvi kütləvi dəstək dedikdə isə , əhalinin əksər hissəsinin qəbul etdiyi dəyərlər söz azadlığı, fikir müxtəlifliyi , kütləvi informasiya vasitələrinin sərbəstliyi və s . ) , siyasi liderlərin və hakimiyyət strukturlarının davranışını müəyyənləşdirən siyasi sistemin konkret sosial və siyasi normalara ( konstitusiyon , hüquqi , əxlaqi və s . ) söykənməsi başa düşülür . Mövcud rejimin kütləvi dəstəklənməsinə təsir edən əsas şərtlər aşağıdakılardır : - cəmiyyətdə demokratik dəyərlərin yaranmasının davamlı və uzunömürlü olması ; - iqtisadiyyatın idarə edilməsində dövlətin iştirak dərəcəsi ; - şəxsiyyətin sosial müdafiəsinin təşkil olunması səviyyəsi ; - milli hüquq bərabərliyi ; müxtəlif əhali qruplarının yaşayış səviyyəsinin daimi olaraq artması şəxsiyyətin real təhlükəsizliyinin təmin olunması . Siyasi fəaliyyətdə əhalinin müxtəlif qruplarının iştirakçısı olduğu istənilən siyasi proseslərin obyektiv və subyektiv səbəblərinin uçotu vacib əhəmiyyətə malikdir . Azərbaycan mentalitetinin xüsusiyyətini nəzərə alsaq , onda görərik ki . ölkəmizin siyasi həyatında partiyaların siyasi proqramları deyil siyasi liderin şəxsiyyəti xüsusi önəmə malik olur . Bu isə iqtidarda baş verənlərə görə bir adamın tənqid olunması sindromunu yaradır . Görkəmli alman sosioloqu K. Manheym qeyd etmişdir ki , « müasir qərb « burjaziya intellektualizmi » insanı , onun can atdığı siyasi sferadan təcrid etməyə və siyasi diskusiyaları « təbii hüquq » adlanan ümumi şüura yönəltməyə çalışır . İqtidar üçün « təbii hüquq mahiyyət etibarı ilə hakimiyyətdə olanın şəxsiyyəti deyil , qanunların hakimiyyəti olmalıdır . Siyasi partiyaların fəaliyyətində də xarizmatik şəxsiyyətlərin rolu danılmazdır » ( 92 , s . 144 ) . İstər siyasi həyatda fəal iştirak edən , istərsədə fəal iştirak etməyən sadə vətəndaş üçün liderlə ( və ya onun bilavasitə yaxın ətrafı ilə ) birlikdə olanlara münasibəti həmişə önəmli olmuşdur . Bu münasibət radikal dayişiliklər şəraitində dayanınlılıq hisslərini formalaşdırır . Bütün siyasi liderlər yenilik olmayanda , özlərinin « keçmiş xidmətlərindən » məharətlə istifadə edirlər . Bu fikirlə bağlı R.Benedikslə razılaşmamaq olmur : « İnsanlar arasında elə vacib bağlar mövcüddür ki , onlar cəmiyyətin sabitliyini təmin edə bilirlər ; hər bir fərdin hərəkəti digərinə elə istiqamətlənmişdir ki , bütün insanlar iştirak etdikləri kollektiv birliklərin dəyərlərinə xüsusi qiymət verirlər » ( 73. s . 571 ) . Siyasi seçim azadlığı və qrupların korporativ maraqlarının təzyiqi müəyyən şəraitdə siyasi liderin davranışlarına göstərə biləcəyi təsir bütün siyasi sistemin sabitliyinin pozulması ilə nəticələnə bilər . Əgər bu təsirin miqyası böyük olarsa , onda qeyri - sabitlik siyasi rejimin iflası ilə nəticələnəcəkdir . Keçmiş SSRİ - nin dağılması da bu zəmində baş vermişdir . Korporativ maraqların həyata keçirilməsi uğrunda mübarizədə qeyri legitim vasitələrdən istifadə olunması təkcə siyasi sistem üçün deyil , bütünlükdə cəmiyyətə təhlükə törədir . Ən təşlükəlisi isə həm siyasi rejimin tərəfdarları , həm də onun rəqiblari tərəfindən zorakılığdan istifadə etmək və ya vətəndaş müharibəsinə şərait yaratmaq cəhdidır . Bu cür qarşıdurmaların sonu dövlət çevrilişi və yeni siyasi rejimin yaranması ilə nəticələnir . Əgər iqtidar öz əsas fəaliyyətini şəxsi maraqlarına uyğunlaşdırıb , çoxluğun maraqlarını nazərə almazsa , onda həmin siyasi sistem heç zaman sabit qala bilməz . V. Semyonovun təbirincə desək , « Sabitlik ancaq gücün tətbiqi , yalan , özbaşınalıq , qəddarlıq və repressiya ilə əldə oluna bilər » ( 115 , s . 23 ) . Iqtidarın subyektiv fəaliyyəti cəmiyyətin təbiəti və obyektiv tələbbiri ilə əksilik təşkil etdiyi üçün sosial narazılıqların artması siyasi gərginliyin və qarşıdurmanın yaranmasına gətirib çıxarır . Qarşıdurmalar siyasi sistemin fəaliyyətində heç də müsbət rol oynamır . Onların yaranması müəyyən uğursuzluğun və ya artan narazılıqların əlamət göstəriciləridir . Əgər iqtidarın qarşıdurmaları lokallaşdırmaq və ya həll etmək mexanizmi varsa , onda narazılıqlar siyasi sistemin sabitliyinə təsir göstərə bilmayacaklar . R.Bendiksin bu fikri nə qədər həqiqət olsa da , millətlərarası münaqişələrə bir qədər çətinliklə aid etmək olur . Çünki millətlərarası münaqişələr daha böyük dağıntılar və itkilərlə müşayət olunur . Bu daha çox münaqişələri yaradan səbəblərin kompleks xarakterli olması ilə izah olunur . Həmin səbəblərə « etnik sərhədlər üzrə mövcud olan və ya yeni yaranan sosial differensasiyanı , hakimiyyətdən və resurslardan qeyri - bərabər istifadəni , hüquqi və mədəni diskriminasiyanı , ksenofobiya və neqativ stereotiplərin təbliğini » ( 118 , s . 70 ) misal göstərmək olar . Siyasi sabitliyin formalaşmasında legitimliyin səmərəliliyin xüsusi əhəmiyyəti vardır . « Səmərələlik » anlayışını ilk dəfə 1960 - cı ildə S. Lipset özünün « Siyasi insan . Siyšətin sosial əsası » elmi əsərində gündəmə gətirmişdir . S. Lipsetə görə , iqtidar sisteminin sabitliyi təkca legitimliklə deyil , iki parametrlə – legitimlik və hakimiyyətin iqtisadi səmərələliyi ilə təyin olunur . O belə hesab edir ki , « iqtidarın legitimliyi iki yolla - ya əvvəlcədən birdəfəlik müəyyənləşdirilmiş normaları olduğu kimi qəbul etmək ( varislik ) , ya da ənənəvi ya normalardan imtina etməklə , hər şeydən öncə , cəmiyyətdə yetişmiş sosial jquisadi problemləri səmərəlilik hesabına həll etməklə əldə edə bilər » ( 128 , p . 6 ) . It mövzu Politoloq alimlər tərəfindən daxili sabitliyin iki tipi qeyd olunur : 1. səfərbər olunmuş ( mobilizasiya edilmiş ) sabitlik ; 2 bərqərar olunmuş ( avtonom ) sabitlik . Səfərbər olunmuş sabitlik « yuxarıların göstərişi ilə cəmiyyətə təlqin olunur və müəyyən olunmuş müddət ərzində cəmiyyət həmin məqsədi həyata keçirmək üçün səfərbər olunur . Bu hakimiyyət böhranı , münaqişələr , vətəndaş cəmiyyətinin itaətsizliyi və ya açıq zorakılığa cəhd zamanı formalaşır və fəaliyyət göstərir . Belə tip siyasi sistemdə dövlətin və hakim partiyanın maraqları , cəmiyyətin maraqlarını ifadə etmək və həmin zaman kəsiyində dövlətin inkişafın təmin etmək məsuliyyətini üzərinə götürmüş liderin avtoritar xarizması əsas rol oynaya bilər . Vətəndaş cəmiyyətinin bütün strukturlarında inkişaf « aşağıdan başlayarsa , onda həmin ölkədə iqtidarın və ya hər hansı başqa bir siyasi qüvvənin iradəsindən asılı olmayaraq bərqərar olunmuş siyasi sabitlik tipi yaranır . Bu tip siyasi sabitlikdə inkişafı xüsusi olaraq kimsə stimullaşdırmır , o özlüyündə cəmiyyətin hər bir yarımsistemində mövcud olur . Dərin sosial iqtisadi və siyasi istahatlar üçün vacib olan və sabitliyi təmin edən iqtidara lazım olan , hakimiyyətin və cəmiyyətin vəhdəti yaranır . Bərqərar olunmuş sabitlik sistemi öz funksiyalarını əsasən legitimlik hesabına , daha doğrusu , hakimiyyətin yuxarı təbəqəsinin bazi idarəçilik funksiyaylarını könüllü olaraq aşağılara ötürməsi yolu ilə həyata keçirilir . Belə vəziyyət ölkə miqyasında demokratik rejimin möhkəmləndirilməsi hesabına mümkün olur . Bu sabitlik tipində dini , etnik , ərazi iddiaları və sair masalələrlə bağlı təzadlar və əksliklər minimuma enir , sosial münaqişələr və narazılıqlar leqallaşır və sivil qaydalarla həll olunur , mövcud sistem daxilində başqa ölkələrlə müqayisədə əlverişli yaşayış mühitinin olduğu önə çəkilir və rifah səviyyəsinin yüksəlməsi tempi təmin olunur . Əhalinin sosial statusu , məşğulluğu və gəlirləri üzrə heterogenliyi avtonom sabitliyin asas amilləri hesab olunur . Bərqərar olunmuş sabitlik sistemi açıq olduğuna görə , cəmiyyətlə dövlət siyasəti arasında tənzimləyici balanslaşdırma aparmaq imkanı mövcud olur . Siyasi sistem comiyyətdəki dəyişiliklərin əsas subyekti roluna iddia etmir və mövcud olan iqtisadi münasibətləri dəstəkləyir . Avtonom sistemlərdə demokratiya daimi ənənəyə çevrilir və ümummilli dəyər qazanır . Siyasi proses bir problem kimi siyasi sistemin funksional - dinamiki aspektləri , hər şeydən öncə onun sosial mühitlə münasibətələri ilə bağlıdır . Siyasi proses miqyasına görə makro ya mikro olur . Makroprosesə nümunə kimi dünyada gedən qloballaşma prosesini , mikroprosesə isə ölkə daxilində baş verən iqtisadi və siyasi hadisələr toplusunu göstərə bilərik . Nüfuzlu « Sosial elmlərin beynəlxalq enkslopediyasında ( 127 , s . 17 ) yazılmışdır : « Siyasi proses hakimiyyət uğurunda mübarizə və ondan özlərinin fərdi və qrup maraqlarına çatmaq üçün istifadə edən müxtəlif qrup insanların fəaliyyətidir » . Deməli , siyasi prosesin mahiyyətini dərk etmək üçün onu təşkil edən komponentləri araşdırmaq lazımdır . Çünki ayrı - ayrı iştirakçıların siyasi fəaliyyəti prosesin öyrənilməsində mənbə kefiyyətində çıxış edir . Əgər siyasi prosesi ümumi şəkildə araşdırmağı çalışsaq , onda onu təşkil edən komponentlərin şərhini iki qrupda təsnifatlandırmaq olar : 1 ) « makrotərif » - bütünlükdə ümumi müzakirələr əsasında fərdi nəticələr ( deduksiya ) çıxartmaq imkanı verməsi ; 2 ) « mikrotərif » - əsasən ayrı - ayrı siyasi hadisələrin ümumilaşdirilməsi ( induksiya ) Baxmayaraq ki , hər ikisi cəmiyyətin siyasi sferadakı fəaliyyətinin davamlı və ya dəyişkənlik əlamətlərinin kombinasiyasını özündə birləşdirir , siyasi proses kateqoriyasını siyasi inkişaf kateqoriyasından ayırmaq lazımdır . Siyasi prosesi analiz edərkən , əsasən institutların yaradılması və onların funksiyaları , işloma mexanizmi , alaptasiyası , siyasi sistemin qorunması və varisliyi məsələləri açılır . Beləliklə , siyasi proses kateqoriyası özündə həm dinamik və həm də statik xüsusiyyətləri birləşdirir . Siyasi inkişaf kateqoriyası isə əsasən cəmiyyətin tədrici islahatlar və ya inqilabi dəyişiliklər yolu ilə inkişaf dinamikasını özündə ehtiva edir . Cəmiyyət həyatında daxili və xarici şərtlər altında siyasi sistem və onun yarımsistemlərinin və ya onların ayrı - ayn elementlərinin vəziyyətinin zamana görə ardıcıl və müddətli dəyişməsi prosesi idarəçilik məsələlərində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir . Bir qayda olaraq , bu proses özünün hər bir mərhələsində , onun komponentlərinin konkret qarşılıqlı münasibət qaydaları və müxtəlif templəri ilə səciyyələnir . Siyasi proses anlayışının daha mürəkkəb bölgüsü aşağıdakıları özündə ehtiva edir : 1. Hər hansı bir cəmiyyətin siyasi həyatını , onun siyasi sisteminin komponentlərini institutlar və onların funksiyalarını , hərəkət mexanizmlərini , uyğunlaşması və qorunmasını və s ) , həmçinin siyasi sistemin vəziyyətində onun təkrar yaranması ( formalaşması , fəaliyyəti , inkişafı ) dövrünü təmin edən müəyyən dəyişiliklərin dinamik , integral ( bütov ) ölçülərini özündə birləşdirir ; 2. Sosial və siyasi subyektlərin « real zaman » ( daha döğrusu , daimi zaman çərçivəsində ) daxilində ardıcıl genişlənməsi ilə ayrı - ayn siyasi hərəkət və hadisalərin siyasi fəallığının toplusudur ; 3. Sosal - siyasi qüvvələrin müəyyən düzümünü və nisbətini səciyyələndirən , cəmiyyətə hakim olmaq və onu idarə etmək üzərində nəzarət etmək uğurunda mübarizədir ( 71 , s . 336 ) . Zaman və məkan daxilində siyasi həyatın inkişaf şəraitinə görə , siyasi prosesləri iki yerə ayırmaq olar : 1 ) Lokal - regional proseslər , 2 ) Qlobal proseslər . Bəzən bu və ya digər regional proses dünya siyasatinin gedişinə belə təsir edə bilər . Məsələn , bosniya serbləri , müsəlmanlar va xorvatlar arasında baş verən etnosiyasi münaqişə avvaləkeçmiş Yuqoslaviyanın daxili işi hesab edilsə də , sonradan bu regional proses ümünavropa siyastinə təsir edən irimiqyaslı prosesə çevrildi . Lakin əksər hallarda lokal proseslər yerli cəmiyyətin maraqları çərçivəsində fəaliyyət göstərir . Əgər bu prosesə sistemdaxili və ya keçid ( tranzit ) nöqteyi - nəzərindən baxsaq , onda bu hadisənin digər tərəfini - istənilən prosesin ümumi çərçivasini müəyyən edən institutlar və normalar sisteminə nisbətini görmüş olarıq . Azərbaycan Respublikası transformasiya dövrünü yaşadığına görə , regional siyasi proseslər bizim üçün daha önəmlidir . Ölkəmizdə aparılan aqrar islahatlar da lokal siyasi sabilik prosesin bir elementi kimi araşdırılmışdır . Ölkəmizdə aqrar sahədə aparılan islahatlarla əlaqədar yarana biləcək narazılıqlarn vaxtında qarşısını almaqdan ötrü , dünya təcrübəsindən istifadə etməklə , siyasi sabitlik prosesinin uzunmüddətli olmasına şərait yarada biləcək iqtsadi tədbirlər toplusunu hazırlamalıyıq . Beləliklə , aşağıdakı nəticəyə gəlmək olar : « sabitlik » səbəb qanunauyğunluğuna xas olan həm xətti , həm də ehtimal mahiyyətli proses və hadisələri xarakterizə edən anlayışdır . Deməli , siyasi sabitliyə dəyişməz qalmayan bir proses kimi baxmaq lazımdır . Yüklə 0,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|