Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)
Yüklə 4,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
522 ana dilində danışmağı qadağan edir, türk dilində olan məktəb və qəzetləri qapadır. Mən dedim ki, Jivkovu mən də əsl faşist sayıram, Maqsud isə özünəməxsus yumorla türk yazarını sakitləşdirdi: "Mən Bakıda şəhərdənkənar kəndlərin birindəki bağ evində yaşayıram, orada mənə hamı hörmət edir, – dedi, – mən kənd sakinlərinə itlərin adını dəyişib Todor Jivkov qoymağını təklif etdim və bu adı harda bərkdən çəksən, itlər o saat hürüşürlərU. Qocagöz sarsılmışdı: "Türk mətbuatında hökmən bu barədə yazacağam". *** Mənim çıxışım şifahi olsa da, tezisləri durur. Orada dedim ki, şəxsiyyətəpərəstiş dövründə pərəstişdən danışmaq mümkün deyildi, bu anlayışın özü cəmiyyətin o dövrdə qərarlaşan təfəkkürünə yeriməmişdi. Xruşşovun dövründə Stalin şəxsiyyətinə pərəstişin adına istənilən söyüşü yağdırmaq olardı, ancaq biz güman etmirdik ki, volyuntarizm dövrünü yaşayırıq. Yəni bütün həyatı boyu proza ilə danışmasına təəccüblənən Molyerin qəhrəmanı kimi, volyuntarizm dövründə yaşadığımızı kəsdirmirdik. Nəhayət, durğunluq dövründə, qulağımızın dibinə qədər donub qaldığımız dövrdə bilmirdik ki, məhz bu dövr sonradan durğunluq adlanacaqdır. Onu da bilirdik ki, nəinki bu dövrü, volyuntarizm dövrünü də, hətta şəxsiyyətəpərəstiş dönəmini də, ümumən sovet tarixinin müxtəlif dövrlərinin heç birini tənqid etmək olmazdı. Uzun illər ərzində ilk dəfədir elə bir dövrdə yaşayırıq ki, (düzdür, onun nə vaxt sona çatacağını və bundan sonra necə adlanacağını bilmirik) onu, içində yaşaya-yaşaya az da olsa, tənqid edə bilirik. Bu dövrdə bizə demokratiyadan danışırlar, onu da eşidirik ki, demokratiya ağzına gələni danışmaq deyil. Çox gözəl, amma icazəli demokratiya da demokratiya sayıla bilməz. *** Elə günü bu gün, üstündən illər ötəndən sonra yox, içində yaşadığım dönəmi özüm üçün müəyyənləşdirməyə cəhd
523 edirəm: cəmiyyətimiz nə cəmiyyətdir, biz hansı ideyanın daşıyıcılarıyıq – bizim cəmiyyətimiz, ideyamız bütün çaşqınlıqlarına, qanlı cinayətlərinə, faciəvi, dəhşətli səhvlərinə baxmayaraq, tarixin inkişafında daha yüksək bir mərhələdir? Yaxud tarixin öz yolundan sarpmasıdır? Mənə belə gəlir ki, bu suala birmənalı şəkildə cavab vermək olmaz, şübhə də həmişə bəhrəsiz olmur, yeri gəlmişkən deyim ki, şübhələnməyin zərəri barədə fikir – Platonovun qəhrəmanı şəkkak Makara lənət olsun – sırf dini təfəkkürdür və marksist təlimə daha çox məhz təfəkkürün dini modeli ziyan vurmuşdur. Sadəcə, bir peyğəmbərin əvəzinə digərləri gəldi, kimlərsə cənnəti filan yerdə vəd eləyirdilər, indi cənnət başqa yerdə vəd olunur – baxın, ən qabaqcıl təlimdə çox şey doqmalarla üst-üstə düşür. Beləliklə, mənim fikrimcə, demokratiya – təfəkkürün istər dini, istərsə də sektant-sxolastik doqmalardan yaxa qurtarmasıdır. Məhz, sənin özünəməxsus əqidənə qarşı şübhələnməyin demokratiyaya doğru ilk addımdır. Paradoks: Marksizm-leninizm dövlət ideologiyasına (yəni dinə) çevrilməsə idi, inkişaf baxımından, müxtəlif şəraitlərdə dəyişikliyə uğramaq, planetin ən müxtəlif guşələrində uyğunlaşma prosesi keçirmək, dəyişən dünya ilə bərabər olaraq təbəddülat nöqteyi-nəzərindən çox şey qazana bilərdi. Deyək ki, xristianlıqda olduğu kimi. Çünki marksizm hakim ideologiyaya çevrilərək dövlət strukturları ilə bərabər cəmiyyətin inkişafı boyu baş verən bütün qüsur və ədalətsizliklərinə şərik çıxır. Başqa sözlə desək, alternativ və müxalif bir ideya kimi öz cazibəsini itirir. *** J.P.Sartr 1963-cü ildə Praqada deyirdi: – "Mənim fikrimcə, hər bir əsrdə yalnız bir böyük mövzu mövcud olur. Məsələn, bizim əsrdə qərarlaşan roman mövzusu – XVI əsrin məhsulu olan TDon KixotU və XIX əsrin məhsulu olan THərb və SülhU kimi – yalnız bir mövzu ola bilərdi – 1917-ci ildən etibarən bizim günlərə qədər sosializmin təcrübəsi. Bizim əsrin baş
524 mövzusu budur… İnsan həyatının kontekstindən baxanda, dəqiq söyləməli olsaq, bizim yüzilin romanının mövqeyindən nəzər yetirdikdə, azacıq da olsa şübhə yeri qalmır ki, Stalin deformasiyası ilə bərabər sosializm baş mövzuya çevrilir… Mütləq əxlaq yoxdur. Yeganə meyar təcrübədir, inqilabi təcrübə. Bu, o deməkdirmi ki, məqsəd vasitəyə bəraət qazandırır? Yox, yenə də yox. Belə ki, düzgün olmayan, yerində işlənməyən vasitə məqsəddən yayınmaqla nəticələnə bilər. Hegel yazırdı: "Məqsəd ona nail olmaq üçün istifadə olunan vasitələrin məcmusudur". Bir anlığa təsəvvür edək ki, dünyanı xilas etmək üçün sistematik şəkildə yalan danışmaq və mistifikasiyalar irəli sürmək tələb olunur. Bu vasitələrin köməyi ilə azad olan cəmiyyət bizim təsəvvür edə biləcəyimiz cəmiyyətdən son dərəcə fərqli bir şey olardı. Bu, hər gün yalan danışıb mistifikasiyalara uyan insanlar yığımından ibarət bir cəmiyyət olardı. Bu, tamamilə yabançılaşmış insan cəmiyyətinə çevrilmiş olardı. İnqilabi intellektualın da vəzifəsi ondan ibarətdir ki, istənilən anda vasitə qarşıya qoyulan məqsədə uyğun gəlmədiyini hiss etdikdə, bunu bəyan etsin". *** Millətçilik səhrada yeganə ağac olmaq arzusudursa, beynəlmiləlçilik meşədə müstəqil ağac olmaq arzusudur, müxtəlif meyvə bitirən, yarpaqları, kökü, gövdəsi fərqli olan, ancaq birlikdə yer övladları olan, eyni havanı udan, ümumi günəşli səmanın altında demokratiya atmosferini təmiz saxlamağa çalışan şəxslərin arzusu.
Demokratiya sivilizasiyanın öz-özünə meydana gələn, özözünü tənzimləyən bir fenomeni olsa da, burada hansısa bir metafizik qorxu da gizlənmişdir, çünki demokratiya çoxluğun rəyidirsə, çoxluq isə demokratiyaya qarşıdırsa, bu son dərəcə mürəkkəb sillogizmi necə həll etməli – antidemokratik çoxluğun iradəsinin təsdiqi demokratiyanın təntənəsi, yoxsa məhvidir? Tiran hökmranlığının tam təntənəsinin qərarlaşması Yüklə 4,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|