Sonuncu ensiklopediya Layout qxd

ZAHİRİ MƏZHƏBİ –  İslam hüquq
məzhəblərindən biridir.
Bu  məzhəbin
ardıcılları bütün Quran ayələrinin mə-
nalarının acıq və aydın (zahir) olduğunu
iddia edir, onların gizli (batini) məna
daşıdığını inkar edirlər. Zahirilər qiyas, istih-
san kimi fiqh metodlarını istifadə etmirlər. 
Zahiri məzhəbinin yaradıcısı Davud Za-
hiri kimi tanınmış Daud ibn Xələf İsfəhani
olmuşdur. Sonra İbn Həzm Əndəlusi
(384/994 – 456/1064) bu məzhəbin əsaslarını
inkişaf etdirmişdir. Ona görə də o, zahiriliyin
ikinci təsisçisi hesab olunur. 
İbn Həzmin vəfatından sonra onun
tələbələri zahiriliyi yaymağa başlamışdır. Bir
zamanlar bu məzhəb İspaniya və Şimali
Afrikada malikiliklə rəqabət aparmışdır. Hi-
crətin VI əsrində zahirilik bir müddət Mü-
vahhidilər dövlətinin rəsmi məzhəbi
olmuşdur. Ancaq, sonra malikilər təkrar öz
mövqelərini bu ölkədə bərpa edə bilmişdirlər.
Bundan sonra zahirilikdə geriləmə dövrü
başlamışdır. Zamanımızda azsaylı zahiri ic-
maları yalnız Hindistanda yaşayırlar. Buna
baxmayaraq zahiriliyin müsəlman elminin
tarixində önəmli yeri olmuş, onun bir çox el-
ementləri digər məzhəblərin təlimlərində bu
gün də mövcuddur.
Zahirilər hesab edirlər ki, Allah birdir və
ondan başqa heç kimə tapınmaq olmaz.
Ancaq, onlar Allahın zatı və sifətlərinin bir-
liyini iddia etmişdirlər. Beləliklə, Quran və
hədislərdə anılan Mərhəmətli, Səxavətli,
Mehriban və başqa bu kimi Allahın özəllik-
lərini sünnilər kimi onun sifətləri deyil, ad-
ları kimi başa düşürlər. Çünki, ayələrdə
Allahın sifətləri haqqında açıq-aydın heç bir
dəlil yoxdur. 
Zahirilər qəza və qədər məsələsində in-
sanı öz seçimində azad hesab etmişdirlər.
Buna baxmayaraq insan, Allahın iradəsinə
qarşı heç bir iş görə bilməz. Çünki, onun
iradəsi mütləqdir. Buna görə də, Allah insanı
bağışlaya və ya cəzalandıra bilər. İnsanın gü-
nahları məsələsində zahirilər hesab edirlər
ki,  tövbələr Allah tərəfindən qəbul olunur.
Onlara görə kimsə tövbə etməyərək ölərsə,
həyatı boyu törətdiyi yaxşı əməlləri, pis
əməllərindən çox olarsa Allah onun gü-
nahlarını bağışlayar, cənnət qapılarını onun
üzünə açar. İnsanın yaxşı əməlləri günahları
ilə bərabər olarsa, o zaman o, Ərafda yer ala-
caqdır. Bir müddət orada qaldıqdan sonra
cənnətlə müjdələnəcəkdir. İnsanın günahları
yaxşı əməllərindən çox olarsa, onda o gü-
nahlarına görə cəzalandırılacaq, sonra isə
törətdiyi yaxşı işlərinə görə yenə də cənnətə
girəcəkdir. 
Hakimiyyət məsələsində zahirilər hesab
edirlər ki, xilafət qüreyş qəbiləsinin mənsub-
ları tərəfindən idarə edilməlidir. Onlar ilk
dörd  Raşidi xəlifələr kimi seçilməli və ya
təyin edilməlidirlər. 
Fiqhdə zahirilər fətvaları ilk olaraq
Quranın ayələri əsasında verirlər. Burada hər
hansı bir çətinlik olarsa, onda ayələr başqa
ayələrlə şərh edilməlidir. Fətvaların ver-
ilməsində ikinci qaynaq hədislərdir. Zahir-
ilərə görə onların Quranla ayrılmaz əlaqəsi
vardır. Mütəvatir xəbərlərin əsasında verilən
hökmlər daha etibarlıdır. Eyni zamanda,
onlar  səhih olan  əhəd hədislərə də böyük
önəm verir, hətta onların üzərində əqidə
məsələlərinin qurulmasını belə mümkün
hesab edirlər. Zahirilərin hökmlərin çıxarıl-
masında üçüncü mənbə icmadır. Onlar yal-
nız  müctəhidlərin Quran və hədislərə
əsaslanan açıq-aydın ümumi rəyini qəbul
edib, gizli icmanı inkar edirlər. Onlar malik-
ilərin tanıdığı “mədinəlilərin icmasını” da
inkar etmişdirlər. Ən etibarlısı isə peyğəm-
bərin səhabələrinin icmasıdır. Fətvaların ver-
ilməsində dördüncü mənbə dəlildir. Onu
zahirilər inkar etdikləri qiyasın yerinə tətbiq
edirlər. Dəlil yalnız Quranın açıq-aydın
ayələrindən (nasslardan) çıxarılır, Dəlil
metodu qiyasda olduğu kimi bənzətmə yolu
ilə yerinə yetirilmir. Hökm verdikdə birbaşa
277
ZAHİRİ MƏZHƏBİ 

---

nassın dəlilindən istifadə edilməlidir. Əgər
nassda hər hansı bir şeyə dair bir göstəriş ol-
mazsa, onda onun qadağan olması haqqında
söhbət gedə bilməz. 
ZAKİR – sufi təriqətlərində zikr məclis-
lərini aparan adamdır. Ümumiyyətlə, hər bir
müsəlman  zikr edən zaman zakir olur.
Mənəviyyat yolçuluğunda zikr etmək yolları
daha da qısaldır. Zikir Allaha qovuşmada,
Onda ərimədə əsas amilə çevrilir. 
ZAVİYƏ – bax: RİBAT.
ZEYD İBN ƏLİ (80/700 – 122/742) –
Əli ibn Əbu Talib soyunun ən tanınmış nü-
mayəndələrindən biri olmuşdur. O, imam
Zeynül-Abidinin oğludur. Zeydi şiələri onu
imam və əhli-beytin ən parlaq nümayəndəsi
hesab edirlər. Zeydi məzhəbinin yaranma tar-
ixi onun adı ilə bağlıdır. Zeyd ibn Əli ilk
İslam ilahiyyatçıları və fəqihlərindən biri ol-
muşdur. O, müxtəlif məsələlərin həllində öz
metodunu inkişaf etdirmişdir. Onlar zeydi
məzhəbində bu gündə istifadə edilməkdədir.
Zeyd ibn Əli Əməvi xəlifəsi Hişamın
dövründə hakimiyyətə qarşı üsyana başçılıq
etmişdir. Hicrətin 122-ci ilində üsyan
yatırıldıqdan sonra edam edilmişdir.
ZEYD İBN HARİS (8/629 ildə öl-
muşdür) – Məhəmməd peyğəmbərin
azadlığa buraxdığı köləsi və oğulluğu, eləcə
də onun yaxın səhabələrindən biri olmuş-
dur. Əsli Yəməndən idi. Anası ilə birlikdə
səfərdə olarkən basqına uğrayıb əsir
götürülmüş, sonra isə qul kimi satılmışdır.
Məhəmmədin həyat yoldaşı Xədicənin köləsi
olmuşdur. Sonra o, onu Məhəmmədə
bağışlamış, o da onu azadlığa buraxmışdır.
Ancaq, Zeyd onunla əlaqəsini kəsməmiş, hər
zaman onun yaxın adamlarından biri olmuş-
dur. Daha sonra Məhəmməd peyğəmbər onu
oğulluğa götürərək özünün varisi etmişdir.
Zeyd İslama gələn ilk müsəlmanlardan ol-
muşdur. Ən ağır dövrlərdə o, peyğəmbərin
yanında olmuş, onu qorumuşdur. Məhəm-
məd peyğəmbər Taifə gedərkən Zeyd onu tək
buraxmamış, onunla getmişdir. Orada tai-
flilər peyğəmbəri daşa basan zaman Zeyd
peyğəmbəri qorumuşdur. Zeyd ibn Haris
başqa müsəlmanlar kimi təqib olunmuşdur.
Sonra Mədinəyə hicrət etmişdir. Burada o,
quruculuq işinə qatılmışdır. Bədr, Uhud,
Xəndək  və digər döyüşlərdə vuruşmuşdur.
Zeydin döyüş bacarığı olduğundan o, müx-
təlif yürüşlərdə İslam ordusuna başçılıq et-
mişdir. Bəzən Məhəmməd peyğəmbər
yürüşlərə çıxdıqda Mədinənin idarəçiliyini
ona tapşırmışdır. Zeyd ibn Haris Muta
döyüşündə şəhid olmuşdur. 
ZEYD İBN SABİT (45/665-ci ildə vəfat
etmişdir) – Məhəmməd peyğəmbərin ən
tanınmış səhabələrindən biri, Quran katibi,
Quranın sonuncu tərtibini həyata keçirən
heyətin başçısı olmuşdur. O, Mədinədə hi-
crətdən on bir il öncə doğulmuşdur. O,
Xəzrəc qəbiləsinə mənsub idi. Onun atası
Mədinə qəbilələri olan Evs və Xəzrəc arasın-
dakı savaşda (Buas döyüşündə)
öldürülmüşdür. Hicrətdən sonra yetkinlik
qaşına çatan Zeyd ilk dəfə Xəndək
döyüşündə vuruşmuşdur. 
Zeyd çox bacarıqlı və bilikli bir insan
olmuş, yaxşı yaddaşı ilə seçilmişdir. O, ərəb
dilindən başqa, süryani və ibrani dillərini
bilmiş, Məhəmməd peyğəmbərə bu dillərdə
göndərilmiş məktubları tərcümə etmişdir.
Bundan başqa Zeyd Məhəmməd peyğəm-
bərin katibi olduğundan Quran ayələrinin
yaxşı bilicilərindən biri, hətta o, Quranı
əzbərdən bilən ilk müsəlmanlardan olmuş-
dur. 
Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından
sonra Zeyd Bəni Səid ailəsinin toplantı
yerində Əbu Bəkrin xəlifəliyə namizədliyini
dəstəkləmişdir. Əbu Bəkr və Ömərin
278
ZAKİR

---