Sotsiologiyadan ma'ruzalar matni zip

 
Tayanch atamalar. 
 
1. Mahalla - bu hududiy, kasbiy, turli yoshga oid boshqa shu kabi turli xil ijtimoiy 
guruhlardan iborat ijtimoiy tizimdir. 
2. Fikr - yondashuv, nuqtai-nazar qarashlar. 
3. Jamoatchilik - el, xalq, kO’pchilik odamlar. 
4.Jamoatchilik fikri - xalqning atrof borliqdagi voqea hodisalarga bo’lgan munosabatini 
bildiruvchi nuqtai- nazaridir. 
 
9-MAVZU. Sotsiologik tadqiqotlarni tashkil etish va O’tkazish usullari. 
REJA. 
1. Sotsiologik tadqiqot dasturining tarkibi. 
2. Sotsiologik tadqiqotlarni tashkil etish. 
3.Sotsiologik tadqiqot usullari (so’rov, hujjatlarni o’rganish, intervgpyu,
kuzatish usullari) 

Adabiyotlar 
1.
Karim
о
v I.A. Barkam
о
l avl
о
d 
о
rzusi T., «SHarq» 1999 
2.
Karim
о
v I.A. Milliy istiql
о
l mafkurasi T., «O’zb
е
kist
о
n» 2000 
3.
Karim
о
v I.A.
О
z
о
d v
о
о
b
о
d V
о
tan, erkin va far
о
v
о
n hayot-pir
о
vard 
maqsadimiz T., «O’zb
е
kist
о
n» 2000 

---

4.
Karim
о
v I.A. Bizning b
о
sh maqsadimiz jamiyatni d
е
m
о
kratlashtirish va 
yangilash, mamlakatni m
о
d
е
rnizatsiya va isl
о
h etishdir. 
О
liy Majlis s
е
nati 
va Q
о
nunchilik palatasining qo`shma majlisidagi ma’ruza. «
Х
alq so`zi» 
2005 yil 29 yanvar. 
5.
Karim
о
v I.A. Erishilgan yutuqlarni mustahkamlab, yangi marralar sari 
izchil harakat qilishimiz l
о
zim. «
Х
alq so`zi» 2006 yil 11 f
е
vral.
6.
Karim
о
v I.A. Jamiyatimiz mafkurasi halqni-halq, millatni-millat qilishga 
х
izmat qilsin, «Tafakkur». 1998. 
№
5. 
7.
Karim
о
v 
I.A. 
D
о
nishmand 
х
alqimizning 
mustahkam 
ir
о
dasiga 
ish
о
naman. «Fid
о
k
о
r» 2000. iyun. 
8.
Karim
о
v I.A. Fan Vatan ravnaqiga 
х
izmat etsin. T.2.T.,1996.
9.
Karim
о
v I.A. YUksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T. 2008. 
10.
Karim
о
v I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida 
uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. T.2009. 
11.
Aliq
о
ri
е
v N.S. va b
о
shqalar. Umumiy s
о
tsi
о
l
о
giya T., T
о
shDU. 1999 y. 
12.
B
е
kmurad
о
v M. S
о
tsi
о
l
о
giya as
о
slari T., «Fan» 1994 y. 
13.
B
е
kmat
о
v A. S
о
tsi
о
l
о
giyaga kirish, Andij
о
n. 1995 y. 
14.
Хо
lb
е
k
о
v A. Idir
о
v U. S
о
tsi
о
l
о
giya Lug`at T., «Ibn Sin
о
» 1999 y. 
15.
B
е
kmurad
о
v M.
О
ta-Mirza
е
v 
О
. Aliq
о
ri
е
v N. va b
о
shqalar. 
S
о
tsi
о
l
о
giya T., 2000
16.
E Gidd
е
ns. S
о
tsi
о
l
о
giya.T., «SHarq», 2002. 
17.
S
о
tsi
о
l
о
giya. O’quv qo`llanma.T., 2002. 
18.
S
о
tsi
о
l
о
giya. Ma’ruzalar matni. UrDU 2003. 
1.Sotsiologik tadqiqot dasturining tarkibi. 
Sotsiologik tadqiqotlar bo’lajak izlanishlarining ilmiy asoslangan reja va dasturini 
tayyorlashdan boshlanadi. 
Dastur hayot haqiqatidan kelib chiqqan va ilmiy-nazariy jihatidan puxta ishlangan 
bo’lishi lozim. Zero, tadqiqot natijalari qanday bo’lishi ana shu olimlarga bevosita 
bog’liqdir. 
Dastur bo’lajak tadqiqot materiallarini tO’plash, qayta ishlash va mahlumotlarni 
tahlil qilishni O’z O’ziga oladi. Dastur tadqiq etiluvchi ijtimoiy muammo mohiyatini 
aniqlash, tadqiqot obhekti va predmetini belgilash, maqsad va vazifalarni xarakterlab 
berish, ishning, ilmiy tahlinini belgilash, usullarini aniqlash, mahlumotlarni tO’plash va 
tahlil etish sxemasini chizib olish kabi qismlarni O’zida mujassamlashtiradi. 
Dasturni ishlab chiqish jarayonida ikki asosiy talabga rioya qilish muhimdir. 
Birinchidan ishlab chiqilgan nazariy umumlashmalardan real tadqiqot jarayonlariga O’ta 
bilish va ikkinchidan, olingan natijalar, faktlar, yig’gilgan empirik materiallardan nazariy 
umumlashmalarga, ilmga qayta bilish kO’nikmalariga ega bo’lish ana shu talablar 
mazmunidir. 
Dastur asosan ikki katta bilim, yahni nazariy-metodologik va amaliy uslubiy 
bo’limlardan iborat. Nazariy-metodologik bo’lim mavzu tanlash, tadqiqot obhektini 
xarakterlash, maqsad va vazifalar, faraz hamda predmetni aniqlash kabi qismlarni O’z 
O’ziga olsa, amaliy uslubiy bo’lim mahlumotlarni tO’plash usullarini bayon etish 
yig’ilgan materiallarni qayta ishlash, tahlil qilish va tavsiyalar tayyorlash singari amaliy 
faoliyatlarni mujassamlashtiradi. Dastur mazmunida turli tavsirlar oqibatida yuzaga 
chiquvchi ijtimoiy muammo vaziyatlari aniq va yorkin ifoda etilmogi lozim. Ilmiy 
muammoning qO’yilishi muayyan soha amal qilayotgan bilimlar hamda amaliy andozalar 

---

doirasidan qoniqmaslik, bu bilimlar chegarasining kengaytirish demakdir. 
Zero, muayyan tadqiqotlar boshlangunga qadar mahqul bo’lgan bilimlar doirasida 
hamisha ham ijtimoiy muammoli vaziyat hal etilavermaydi. 
Odatda ijtimoiy muammo amaliy vositalar bilan hal etilmagan holatda ilmga, 
tadqiqot O’tkazishga murojaat qilinadi. Bu murojaat ilmda ijtimoiy buyurtma deb ataladi. 
SHu tariqa sotsiologning tashabbusi bilan amalga oshirilishi mumkin. Ammo 
sotsiologning shaxsiy tashabbusi ham real hayot muammolari asosida paydo bo’lmog’i 
lozim. 
Sotsiologik tadqiqotlarda ilmiy muhim ahamiyat kasb etib, tadqiqotlarning nazariy 
yoki amaliy yo’nalishlarda bo’lishini ko’rsatuvchi mO’ljal vazifasini O’taydi. 
Sotsiologik tadqiqotlar dasturida ilmiy izlanishga sabab bo’lgan ijtimoiy ziddiyatli 
muammolar va ularni asosiy atama va tushunchalari atroflicha izohlab beriladi. 
Ayni vaqtda bahzi ilmiy tushunchalarni empirik tarzda izohlash va tushunchalar 
dialektikasini real ko’rinishda kuzatish imkoniyatlari ilmiy so’zlar, faktlar va ijtimoiy 
ko’rsatkichlar tarzida batafsil bayon etiladi. Masalan, bilim olish samarodorligini 
tahminlashning prolong (uzaytirish) usuli haqida fikr yuritiladigan bo’lsa, ana shu usul 
zarur fanlarni yoki zarur kO’nikma va hunarlarni O’zlashtirishning boshqa fanlar 
mazmuniga uyg’unlashtirish natijasida qay usulda O’zlashtirish mumkinligi aniq-oydin 
bayon etilishi lozim. 
Dasturda 
kompleks 
sotsiologik 
tadqiqotlar 
natijalarini 
qO’lga 
kiritish, 
O’rganilayotgan obhekt va predmet xususiyatlarini aniqlash maqsadlarida sotsiologik 
tadqiqotlar instrumentariysiga alohida tO’xtalib O’tish lozimdir. Sotsiologik tadqiqotlar 
instrumentariysi deganda sotsiologik tadqiqotlar O’tkazish uchun zarur bo’lgan metodik 
va texnik usullar yig’indisi tushuniladi. Bu yig’indi yoki umumlashma zamiriga dastlab 
birlamchi mahlumotlarni tO’plash, yahni kuzatish usulini amalga oshirish uchun zarur 
ko’rsatma va qoidalarni ishlab chiqish, hujjatlarni tahlil etish, sO’roq qog’ozlarini 
tartibga solish, yozma manbalarni kO’lda yoki mashina yordamida sanash, tahlil etish, 
umumlashtirishga tayyorlash bosqichi hamda tabiiy tadqiqotni amalga oshirish uchun 
tadqiqot 
O’tkazishga 
mutasaddi 
raxbarlar, 
ilmiy-texnik 
xodimlarni 
muayyan 
tayyorgarlikdan O’tkazish bosqichlari kiradi.
Sotsiologik tadqiqotlar instrumentariysi tadqiqot O’tkazilish jarayonida barcha texnik 
operatsiyalar, respondentlar ishi, tadqiqotchi pozitsiyasi va boshqa jihatlarni umumiy 
talablar asosida aniq tartibga tushiradi. Bu esa tadqiqot ishini ilmiy asoslangan tartibda 
haqqonniy va ishonarli O’tkazish imkonini beradi. 
Masalan kishilarning bir joydan ikkinchi joyga ishga O’tish muammosi ilmiy 
muammo sifatida O’rganilayotgan bo’lsa, tadqiqot obhektining tahliliy elementlari 
quyidagilar bo’lishi mumkin. 
a) ish joyida haq tO’lash darajasi. 
b) ish joyidagi axloqiy-psixologik muhit. 
v) boshliqlar bilan kelishmovchiliklar mavjudligi. 
g) ish joyining yashash joyidan uzok-yaqinligi. 
d) mehnat sharoitining og’ir-engilligi. 
e) faoliyatdagi istiqbol. 
j) faoliyatning shaxsga yoki jamoatga juda zarur yoki befoyda ekanligini his etilganligi. 
z) ish joyida dam olish, xordiq chiqarish masalalarining hal etilganligi, 
i) salomatlik bilan bog’liq sabablar. 
y) oilaviy masalalar bilan bog’liq sabablar. 
Yuqoridagi tushunchalar mazmunining atroflicha ochib berilishi dastur gepotezasini 

---

tuzish uchun keng ochilishiga imkon yaratadi. Sotsiologik tadqiqotlarda ilmiy faraz 
ijtimoiy obhektning tashkil etuvchi turli xil elementlar va aloqalar xarakterli, ularning 
faoliyat yuritish va taraqqiyotni O’zida ifodalaydi. Ilmiy faraz O’rganilayotgan obhekt 
xususida dastlabki tahlil O’tkazilgandan keyingina tuzilishi mumkin. 
Farazning nechog’lik hayotiyligi yoki hayotiy emasligi empirik asoslanish 
jarayonida konkret sotsiologik tadqiqotlar O’tkazish davomida mahlum bo’ladi. Bunday 
tadqiqotlar natijasida farazlar bekor etiladi yoki tasdiqlanadi. 
O’rganilayotgan obhekt haqidagi bilimlar holati ilmiy izlanishlarning turli yo’llari 
va rejalarini yuzaga keltiradi. Ulardan izlanish asosidagi, bayon etish yo’lidagi va 
eksperimantal usuldagi rejalarni ajratib ko’rsatish mumkin. 
Izlanish asosidagi tadqiqotlar rejalarini O’rganilayotgan muammo haqidagi tasavvur 
konkretlashmagan hollarda qO’llash maqsadga muvofiqdir. Bu rejaning asosiy maqsadi 
ilmiy muammoni aniq nomlash va uning konkret chegaralarini belgilab olishdir. 
Tadqiqotning muhim bosqichlari sifatida izlanish olib berish uslubini ishlab chiqish, bu 
uslubni qO’llash tartibni aniqlab olish, vazifalarning muhimligiga ko’ra ketma-ket 
bajarila borishini tahminlash jarayonlarini ko’rsatib O’tish O’rinlidir. 
Bayon etish rejasi bir qator sotsiologik tadqiqot rejalarini qO’llash olingan 
mahlumotlarini tahlil qilish orqali qabul etilgan farazning hayotiyligini tekshirib ko’rish 
va O’rganilayotgan obhekt xususida aniq miqdoriy va sifat xarakteristikasiga ega 
bo’lishni taqozo etadi. 
Sotsiologik tadqiqotlarni eksperimental rejasi obhekt haqidagi mahlumotlar asosida 
izohlovchi farazni ilgari surish imkonini beradi. 
Maazkur tadqiqot rejasidan maqsad obhekt zamiridagi sabab-oqibat aloqalarini 
aniqlash, obhektining ayni holati va rivojlanishi xususidagi shart-sharoitlarini aniq bilib 
olishdan iboratdir.