Şubay Cavad oğlu Nuruzadə
Yüklə 2,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1853-1856- cı illər Şərq (Krım) müharibəsi
320 ci ildə Moldaviya və Valaxiyada xalq üsyanının yatırılma- sında türk qoşunları ilə birlikdə rus orduları da iştirak etdi. Beləliklə, XIX əsrin 30-40-cı illərində Türkiyənin Avropa döv lətlərinin yarımmüstəmləkəsinə çevrilməsi ticarət əlaqə- ləri qurmaq üçün ilkin siyasi zəmin hazırladı. Eyni zamanda müvafiq ilkin iqtisadi əlaqələr yaranmaqda idi.
Gülx anə fərmanından sonra Osmanlı imperiyası ərazisin- də fərmanın davamı olaraq yeni islahatlar haqqında təkliflər verildi. Türkiyənin rəsmi tarixşünaslığında bu islahatlara "tənzimati-xeyriyyə" deyilirdi.
Əlavə olaraq 1840-cı ildə vergi alınması islah edildi və bundan sonra vergi alınması tənzimləndi. Eyni zamanda ver- giləri xüsusi agentlər vasitəsilə dövlət özü topamalı oldu. Hə- min il ci nayət məcəlləsinə yeni maddələr də daxil edildi və mülki-
qanun məcəlləsi də hazırlanmağa başlandı. Bununla ya naşı 1843-cü il fərmanı orudunun yeni quruluşunu müəy- yən etdi. Kadr qoşunlarında xidmət müddəti 15 ildən 5 ilə endirildi. Ehtiyatda qalmaq müddəti 7 il müəyyən olundu. Elə həmin il islam dini mürtədlərinə edam cəzası verilməsi ləğv olundu. 1847- ci ildə ticarət məhkəmələri təşkil edildi ki, bun- larda da ilk dəfə olaraq müsəlman olmayanların şəhadəti müsəlmanların şəhadətinə bərabər tutulurdu. Yenə də həmin il də maarif nazirliyi yaradıldı. 1850-ci ildə fransız ticarət mə- cəlləsi nümunəsi ilə türk ticarət qanun məcəlləsi qəbul edildi. Qanun layihələrinə baxmaq üçün dövlət şurası, qubernator- paşalar nəzdində isə məsləhət şuraları-məclisləri yaradıldı ki, bunlara da zadəgan və varlıların, o cümlədən müsəlman ol- mayanlar ın nümayəndələri də daxil edildi. Lakin p aşalar, iltizamçılar, sələmçilər, ruhanilər və başqa imtiyaz sahibləri, qeyri-mütərəqqi qüvvələr əyalətlərdə isla- hat
ların həyata keçirilməsini qəsdən pozurdular. Bir sıra hal- 321 lar
da əhalini məcbur edirdilər ki, həm keçmişdə olduğu kimi iltizamçılara, həm də hökumət agentlərinə vergi versinlər. Bunun nəticəsində ölkənin müxtəlif regionlarında üsyanlar baş verirdi. Lakin müsəlman olmayan əhaliyə, hələ də əziyyət verilməsi mövcud idi. İrticaçılar müsəlmanlarla "kafirlərin" hüquqca bərabər olmasını təsəvvürünə belə gətirmək istəmir- di lər. Mühafizəkarların belə pozucu fəaliyyəti Balkanlarda və bir sıra digər yerlərdə üsyanların baş verməsinə səbəb oldu. Bu üsyanlar sultanın Gülxanə islahatlarını həyata keçirmək zəruriliyi şüarı altında gedirdi. Belə üsyanlar Bolqarıstanda 1841-
ci ildə məşhur Niş üsyanı, Makedoniyada, Kritdə və Ki pirdə də baş vermişdi. Osmanlı imperatorluğunda yuxarıdan keçirilən islahatlar zəhmətkeş kütlələrin vəziyyətini əsla yaxşılaşdırmadısa da bur juaziyanın, o cümlədən milliyətcə türk olmayan burjuazi- ya nın artmasına kömək edirdi. Lakin islahatlar paralel olaraq eyni zamanda xarici kapitalın da mövqeyinin möhkəmlənmə- sinə kömək edirdi. Bunlar bir-birinə zidd olan iki təmayül idi. Lakin bu zaman xarici kapital Türkiyədə artıq elə üstünlüklər qazanmışdı ki, geridə qalmış və zəif Türkiyə burjuaziyası xa- ri cilərlə rəqabətdə geridə qalır, həm də idxalat getdikcə ixra- catı ötüb keçirdi. XIX əsrin 50-ci illərinin əvvəllərində impe- ri yanın xarici ticarətində kəsir baş verdiyi aşkara çıxır və bu k əsir daimi hal alırdı. Həmin ildə 11.820 min lirəlik mal gəti- ril mişdirsə, 10.640 lirəlik mal çıxarılmışdı. Xarici malların idxalının təsiri altında sənayenin fəaliyyəti zəifləyirdi. Misal üçün, 1812- ci ildə Skutari və Tırnovoda 2000 toxucu dəzgahı oldu
ğu halda, 1841-ci ildə yalnız 200 dəzgah fəaliyyət göstə- rirdi
. Eyni zamanda Türkiyənin kapitalist dövlətləri üçün aq- rar-xam
mal bazasına çevrilməsi prosesi qüvvətlənirdi. Misal üçün, 1839- cu ildə imperiyanın Qara dəniz limanları vasitə- silə 1,8 milyon kiloqram taxıl ixrac edildiyi halda, 1841-ci ildə təxminən 11 milyon kiloqram taxıl ixrac edilmişdi. Baş- qa kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı da bir neçə dəfə art- mışdı. Türkiyənin iqtisadiyyatı getdikcə daha çox birtərəfli və şəxsi mənafelərə xidmət edən iqtisadiyyata çevrilirdi. 322
Beləliklə, XIX əsrin 30-50-ci illərində Türkiyənin həm siyasi, həm də iqtisadi sahədə Avropa kapitalist dövlətlərinin başlıca olaraq İngiltərə və Fransanın yarımmüstəmləkəsinə çev rilməsi üçün ilkin zəmin hazırlandı. Həmin dövlətlərin təsiri altına düşən Türkiyə, getdikcə daha artıq dərəcədə bu dövlətlərin öz düşmənlərinə qarşı mübarizə alətinə çevrilirdi. Türkiyənin bu asılı vəziyyəti Rusiya-Osmanlı münasibətləri- nə xələl gətirirdi. Belə mövcud vəziyyət nə Rusiyanın, nə də Tü rkiyəni razı salmırdı. Qarşılıqlı narazılıqlar təbii olaraq yeni müharibə üçün şərait yaratmaqda idi.
cı illər Şərq (Krım) müharibəsi Şərq və ya Krım müharibəsi adlanan müharibə Türkiyəni müharibə meydanına çəkmək məqsədilə hələ XIX əsrin əv- vəllərində Avropa dövlətləri tərəfindən hazırlanmışdı. Bu müha ribə İngiltərə ilə Rusiyanın birinci növbədə "Şərq məsə- ləsində" mövqelərinin tamamilə əksliyindən irəli gələn zid- diy
yətlərin kəskinləşməsi nəticəsində baş verdi. Osmanlı im- peri
yasını bütünlüklə özünə tabe etməyə çalışan İngiltərə, im- periyanın vəziyyətini olduğu kimi ("status kvo") saxlamağa tərəfdar idisə, Rusiya Osmanlı imperiyasının Balkanlarda və Yaxın Şərqdəki torpaqlarının dövlətlər arasında bölüşdürül- məsi siyasətini yeridirdi. Bu dövrdə Türkiyəyə qarşı iddialı olan Rusiya əsasən boğazları və İstanbulu tutmaq istəyirdi. Fransa və Avstriya, habelə Avropanın başqa dövlətləri, hər biri
öz mənafeyi nöqteyi-nəzərindən İngiltərənin tərəfində durur
du. Aydındır ki, Balkan torpaqlarını öz hakimiyyəti altında saxlamağa çalışan Türkiyə İngiltərəyə və Rusiyanın digər düşmənlərinə arxalanırdı.
"Şərq məsələsində" Rusiyanın rəqibi olan dövlətlərlə Ru siya arasında münasibətlər o dərəcədə kəskinləşmişdi ki, ki çicik bir bəhanə müharibəyə səbə ola bilərdi. Belə bir bəha- nə, Qüds və Vifleyemdə xristianların "müqəddəs yerləri" üs- tündə pravoslav və katolik kilsələri arasındakı mübahisə oldu. Pra voslav kilsəsinin arxasında Rusiya, katolik kilsəsinin arxa- Yüklə 2,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|