TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə

113 

 

Şəki  kurqanlarından  və  Ordubad  rayonunun  Plovdağ  nekropolundan  çoxlu 

tunc  sancaqlar,  Göytəpədə  Orta  Tunc  dövrü  təbəqəsindən  göbələkvari  başlıqlı 

sancaqlar  da  tapılmışdır.  Onlara  oxşar  nümunələr  Naxçıvanın  qəbir  abidələrindən 

məlumdur. 

Tunc  məftildən qeyri-adi qıvrım bəzək əşyaları Quba rayonunda və Daşkəsən 

rayonunda Xaçbulaq kurqanlarının birindən tapılmışdır. Onlar belə düzəldilirdi: məftil 

iki  dəfə  yarım  dairə,  sonra  bütöv  dairə  və  bundan  sonra  yenə  də  iki  yarım  dairə 

şəklində  əyilirdi.  Bu  qıvrım  əşyalar  saç  bəzəyi  kimi  istifadə  olunurdu.  Eyni  formalı 

tunc bəzək İranda Qodintəpə qəbrindən məlumdur. 

Azərbaycanda  və  Zaqafqaziyada  metallurgiyanın  və  metalişləmənin  sonrakı 

inkişafı ona gətirib çıxarır ki, orta tunc dövründə əmək aləti və silah hazırlamada daş 

və  sümük  material  kimi  öz  əhəmiyyətini  itirir.  Bununla  belə,  çaxmaqdaşı  bəzi  alət 

növlərinin  hazırlanması  üçün  istifadə  olunurdu.  Hələ  də  yığma  oraq  dişləri 

çaxmaqdaşından  hazırlanırdı.  Əvvəllər  olduğu  kimi,  dənin  üyüdülməsi  daşdan 

hazırlanmış  alətlərlə  aparılırdı.  Buna  görə  də  hər  yaşayış  yerində  dən  daşlarına, 

sürtgəclərə rast gəlinir, daş həvəng və dəstəklər isə azdır. 

Metal  silahların  çoxdan  meydana  gəlməsinə  baxmayaraq,  ox  ucluqları 

çaxmaqdaşından və dəvəgözündən hazırlanırdı. 

Azərbaycanın  orta  tunc  dövrü  abidələrində  ağacişləmə  və  toxuculuğun 

inkişafına dair mühakimə yürütməyə əsas verəcək dəlillərə olduqca məhdud miqdarda 

rast  gəlinmişdir.  Bununla  belə,  bir  sıra  dolayısı  dəlillər  həmin  istehsal  sahələrinin 

inkişafını göstərir. Məlumdur ki, balta, nizə, xəncər dəstələri və başqa əşyalar ağacdan 

hazırlanır,  damları  örtməkdə  tirlərdən  istifadə  olunur,  arabanın  gövdəsi  və  təkərləri 

ağacdan  düzəldilirdi.  Şübhə  etmədən  demək  olar  ki,  orta  tunc  dövründə  ağacişləmə 

sənəti və toxuculuq istehsalı inkişafda olmuşdur. 

Orta  tunc  dövründə  toxuculuq  dəzgahının  tətbiq  olunması  haqqında  dəqiq 

məlumatımız  yoxdur.  Ancaq  Azərbaycanın  həmin  dövr  abidələrindən  (II  Kültəpə, 

Üzərliktəpə)  gildən  və  sümükdən  iy  baslıqlarının  tapılması  toxuculuğun  inkişafını 

sübuta yetirir. Onlar, öz formalarına görə, Zaqafqaziyada həm əvvəl, həm də sonrakı 

dövrlərdə yayılmış alətlərdən heç cür seçilmir. 

Azərbaycanın  orta  tunc  dövrü  əkinçi-maldar  əhalisinin  sənət  sahələrindən  ən 

geniş  yayılmış, eyni zamanda  ən vaciblərindən biri dulusçuluq olmuşdur. Ötən dövr 

dulusçuluq məmulatının bir sıra xüsusiyyətlərinin davam etməsinə baxmayaraq, indi 

xeyli  yeniliklər  meydana  gəlir.  Urmiyaətrafı  ərazidə,  Kür-Araz  ovalığında, 

Naxçıvanda  orta  tunc  dövründə  boyalı  qablar  istehsalı  geniş  yayılır.  Qablar  əldə  və 

eləcə də dulus çarxında hazırlanırdı. Azərbaycanın şimal rayonlarında və Xəzərsahili 

ərazidə  boyalı  qablara,  demək  olar  ki,  rast  gəlinmir.  Burada,  əvvəllər  olduğu  kimi, 

qab-qacaq əl üsulu ilə hazırlanırdı. 

---

114 

 

Orta  tunc  və  əvvəlki  dövr  dulus  məmulatı  bir-birindən  fərqlənir.  Bu  dövrün 

qablarında  Kür-Araz  mədəniyyəti  dulus  məmulatı  üçün  səciyyəvi  olan  naxış  və 

yarımkürə  qulplara  təsadüf  olunmur.  Gil  manqallar,  sacayaqlar,  qab  qapaqları 

məişətdə  artıq  istifadə  olunmur.  Qırmızı  bişimli  həm  də  qara,  boz  rəngli  qabların 

gövdəsi adətən naxışla yaraşıq üçün ağ maddə ilə doldurulurdu. 

Boyalı  qablarda  naxış  adətən  bir  rənglə  vurulurdu,  çox  rənglə  naxışlanmış 

qablar  da  vardır.  Qabların  yuxarı  yarısında  qırmızı  və  sarı  şirə  (anqob)  üzərində 

müxtəlif  həndəsi  naxışlar  çəkilirdi.  İnsan,  heyvan,  quş  təsvirlərinə  olduqca  az  rast 

gəlinir.  Qara  və  boz  qablarda  canlı  təsviri  heç  yoxdur.  Onlarda  naxışlanma  cızma 

üsulu  ilə,  həm  də  dişli  qarqara  ilə  aparılmışdı.  Naxışlama  kompozisiyalarında  əsas 

yeri tağvari fiqurlar, bir-birinin içərisində yerləşən asma yarımdairələr tutur, sınıq və 

dalğavari  xətlərə,  bəzən  də  meandr  (həndəsi  ornament)  və  qıvrım  təsvirlərinə  rast 

gəlinir. Bəzən qablar cızma bəzəklərlə bəzədilirdi. 

Ümumiyyətlə, bütün Cənubi Qafqazda olduğu kimi, Azərbaycanda da ayrı-ayrı 

zonaların tunc dövrü dulusçuluq sənətkarlığında müxtəliflik çox nəzərə çarpır. 

Azərbaycanın dulus ustaları tunc dövrünün bütün inkişaf mərhələlərini keçərək 

zəmanəmizə qədər gəlib çatan gil nehrələrin hazırlanmasını davam etdirirdilər. 

Ġctimai  münasibətlər  və  əlaqələr.  Orta  tunc  dövrü  cəmiyyətdə  ictimai 

bərabərsizliyin 

güclənməsi  zamanıdır.  Yerli  əhalinin  iqtisadiyyatında  və 

mədəniyyətində  müşahidə  olunan  irəliləyiş  cəmiyyətin  istehsal  qüvvələrinin  ümumi 

inkişafı, həm də ehtimal ki, Ön Asiya ölkələrinin təsiri və əlaqələrlə bağlı olmuşdur. 

Dövrün ictimai quruluşunu belə təsəvvür etmək olar: bir qütbdə öz yaxın adamları və 

zadəganlarla başçı, o biri qütbdə əsas icma kütləsi dururdu. İctimai vəziyyətdən asılı 

olmayaraq,  müdafiə  qalalarının  tikintisində,  düşmənə  qarşı  mübarizədə  bütün 

cəmiyyət üzvləri iştirak edirdi. 

Yaşayış  məntəqələrinin  ətrafında  müdafiə  divarlarının  çəkilişində  görülən 

işlərin  həcmi  bunu  sübut  edir.  II  Kültəpədə  2  m  enində  divarın  uzunluğu  təxminən 

400  m  olmuşdur.  Üzərliktəpə  yaşayış  yerini  əhatə  edən  müdafiə  divarının  uzunluğu 

daha çoxdur. Burada divarın qalınlığı 2 m idi. Əgər fərz etsək ki, müdafiə divarlarının 

hündürlüyü  3  m-ə  çatırdı,  onda  Kültəpə,  Üzərliktəpə  müdafiə  divarlarının 

hörülməsinə sərf olunan zəhmət çox olmuşdur. Hələ onu da nəzərə almaq lazımdır ki, 

inşaat  materialının  əldə  edilməsi,  gətirilməsi,  kərpiclərin  hazırlanması  böyük  əmək 

tələb edirdi. Öz sahəsinə görə, Kültəpə və Üzərliktəpədən xeyli artıq olan Göytəpədə 

müdafiə  divarlarının  inşasında  görülən  işlər  daha  böyük  miqyasda  aparılmışdır.  Bu, 

şübhəsiz, böyük insan kollektivinin iştirakını, mütəşəkkillik tələb edirdi və çox güman 

ki,  xüsusi  imtiyaza  malik  şəxslərin  nəzarəti  altında  görülürdü.  Belə  işləri  köçəri 

maldarlıqla  məşğul  olan  əhali  böyük  ərazidə  qoruq  tikmək  məcburiyyətində  yerinə 

yetirirdi.  Daha  asanlıqla  artıq  məhsul  verən,  ayrı-ayrı  qəbilələrin  varlanmasını  xeyli 

asanlaşdıran maldarlıq təsərrüfatı mülki və ictimai ayrılmanı dərinləşdirirdi. 

---