TəBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE

- 19 - 
Yuxarıda  bioloji  və  ekoloji  xüsusiyyətləri  haqqında  məlumat  verilən  növlərdən  əlavə 
şıqqıldaq  böcəklərin  Naxçıvan  MR  ərazisində  yayılan  bir  çox  növləri  də  vardır  ki,  onları  dərindən 
tədqiq  edib  öyrənməyə  ehtiyac  duyulur.      
 
ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Azərbaycanın   heyvanlar   aləmi.  3cilddə,  II cild,  Bakı,  Elm,  2004, 388 s. 
2.
 
Məmmədov  Y.M.  Naxçıvan  MR-nın  şıqqıldaq  (Elateridae)  böcəklərinə  dair  //  Azərb.  Aqrar 
elmi,  2003, №1-3, s.24-28 
3.
 
Агаев  В.И.  Жуки-щелкуны  (Coleoptera,  Elateridae)  Восточного  Загафгазия. Баку, 2005, 324 
с. 
4.
 
Черепанов  А.И.  Жуки-щелкуны  (Coleoptera,  Elateridae)  Западной  Сибири.  Новосибирск:  
Книжное изд-во, 1957, 382 с.  
5.
 
Самедов  Н.Г.  Фауна  и  биология  жуков  вредящих  сельскохозяйственным  культурам  в 
Азербайджане. Баку:  Изд-во Академии Наук  Азерб. ССР, 1963, 383 с.  
6.
 
Агаев  Б.И.  Материалы  к  изучению  жуков-щелкунов  (Coleoptera,  Elateridae)  юго-
восточной части Азербайджана // Учен. Записки АГУ им. С.М.Кирова. Баку, 1971а, №4, с.38-
42 
7.
 
Агаев  Б.И.  К  познанию  фауны  жуков-щелкунов  (Coleoptera,  Elateridae)  и  биоценозах 
малого Кафказа  (в пределах Азерб.ССР) // Тр. ВЭО. Л., Наука,  1981 а, т.63, с.72-73   
8.
 
Гурьева  Е.Л.  Два  новых  вида  жуков-щелкунов  (Coleoptera,  Elateridae)  с  Кафказа  //  Докл 
АН АРМ ССР, 1975, Т.60, №4, с.248-251 
 
ABSTRACT 
 
Habib  Huseynov, Saxavat Bayramov,  Leylabeyim  Seyidova  
Biological  and ecological features of some species of click beetles (Coleoptera, Elateridae)  
 are harming  different  plants  inc  onditions  of Nakhchivan  AR 
           The  species  composition  of  Elateridae  insects  spread  in  the  Nakhchivan  Autonomous 
Republic  has  been  involved  in  the  articles  biological  characteristics  of  some  constant  and  periodic 
pests  causing  agricultural  damages,  distribution  density  in  the  soil  types,  re-distribution  of  the  wire 
worms  according  to  the  seasons,  the  dynamics  of  their  development  and  the  dependence  of  the 
development  on the climate  conditions  have  been  studied. 
 
РЕЗЮМЕ 
 
Габиб Гусейнов, Сахават Байрамов, Лейлабейим Сейидова 
Биологические особенности некоторых видов семейства жуков-щелкунов 
(Coleoptera, Elateride)  вредящих разным растениям в условиях Нахчыванской АР 
В  статье  дано  видовой  состав  жуков-щелкунов  распространенных  на  территории 
Нахчыванской  АР,  биологические  особенности  некоторых  постоянных  и  периодических 
видов  вредителей,  плотность  распределения  этих  видов  в  разных  типах  почв,  сезонная 
распределение  проволочников,  а  также  изучена  динамика  их  развития  в  зависимости  от 
климатических  условий.  
 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  28  aprel  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 09) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Biologiya  üzrə elmlər doktoru  E.Məmmədov
 
 
 
 

---

- 20 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 3 (68) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 3 (68) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 3 (68) 
 
                                        YAVƏR  MƏMMƏDOV  
                                          Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
                                          ƏLİ TAHİROV   
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
[e-mail]
 
AYNURƏ  MƏMMƏDOVA 
Bakı şəhəri Xəzər rayonu 218 saylı   
tam orta məktəbin biologiya müəllimi 
UOT:  574 
NAXÇIVAN  MUXTAR RESPUBLİKASI  ƏRAZİSİNDƏ 
ENTOMOFAUNANIN  TƏDQİQİNƏ DAİR 
 
   
Məqalədə Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində aparılan entomoloji tədqiqatların tarixi 
araşdırılır.    Müəyyən  edilmişdir  ki,  entomoloji  tədqiqatlar  elmi  şəkildə  XIX  əsrin ikinci yarısından 
başlayaraq  aparılmış,    XX  əsrin  ikinci  yarısından  Azərbaycan alimləri tərəfindən davam etdirilmiş 
və  əsasən  faunistik,  xeyirli  və  zərərli  həşəratların  öyrənilməsi  istiqamətində  aparılmışdır.  Ərazidə 
yayılan həşəratların növ müxtəlifliyi və endemik növlər müəyyən edilmişdir. 
 
 
Açar  sözlər: həşərat, böcək, entomofauna, entomofaq ,ərazi, Naxçıvan 
 
Key words:  insect, bug, entomofauna, entomofag, territory, Nakhchivan 
 
Ключевые  слова:  насекомые,  жук,  энтомофауна,  энтомофаг,  территория, 
Нахчыван. 
 
   
 Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  fauna  etibarı  ilə  Azərbaycanın  ən  zəngin  inzibati  ərazisi 
hesab olunur.  Həşəratlar  aləminin  müxtəlifliyi  və çoxluğuna  görə  xüsusilə  fərqlənir. 
    
Muxtar  respublikanın  heyvanlar  aləmi  elmi  şəkildə  əsasən  XIX  əsrin  ikinci  yarısından 
tədqiq  olunmağa  başlamışdır.  İngilis,  alman,  rus  alimlərinin  tədqiqatları  XX  əsrin  ortalarınadək 
dövrü    olaraq  davam  etdirilmişdir.  XX  əsrin  ortalarından  bu  günədək    Azərbaycan  alimləri 
tərəfindən  entomoloji  tədqiqatlar  fundamental  şəkildə  aparılmışdır.  Tədqiqat  işləri  bir  çox 
istiqamətlərdə  elmi-faunistik  və  təsərrüfat  əhəmiyyətinə   malik  olmuşdur.   
    
Naxçıvan  MR  ərazisində  ilk  dəfə  E.  Menetriye  (E.Menetries,  1859)  bir  sıra  böcəklərin, 
əsasən  ,  kəpənəklərin  öyrənilməsi  üzrə  tədqiqat  işləri  aparmışdır.  Bundan  sonra  U.Yerson  ,  A.  Flid, 
(1870) , İ.Lederev  (1870,1872), N.Xristof  (1874,1877,1886) 
J.Hedemann  (1869)  müvafiq  illərdə  Naxçıvan  ərazisindən  entomoloji  materiallar  toplamağa 
müvəffəq  olmuşdular. 
   
Q.Radde  (1879)  tərəfindən  bu  əraziyə  ekspedisiya  təşkil  olunmaqla,  həşəratların  toplanması 
və onların  üzərində  tədqiqat  işlərinin  aparılmasına  nail  olunmuşdur. 
    
 Muxtar  respublikada  yayılan  kəpənəklərin  ilk  sistematikası  1901-ci  ildə  O.Ştaudinqerinvə 
H. Rebelin  hazırlamış  və yeni  növlərin  ilk  təsvirini  vermişlər. 
     
Y.E.Miller  1911-ci  ildə  Ordubad  ərazisində  kəpənəklərin  növ  tərkibini  öyrənməklə, 
Naxçıvan  MR ərazisində  117 növ  kəpənəyin  yayıldığını  aşkar etmişdir. 
     
İ.V.  Vasilyev  və  Z.S.  Rodinov  1926-cı  ildə  Naxçıvanda  yayılan  zərərli  sovkalar  haqqında  
təsviri  məlumat  vermişdir. 
     
Naxçıvan  MR  də  kəpənəklərin  öyrənilməsinə  dair  ətraflı  tədqiqat  işləri  aparan  müəlliflərdən 
biri  də  M.A.  Ryabov  (1931-1937)  olmuşdur.  O,  Naxçıvan  ərazisindən,  əsasən  Qapıcıq  yaylasından 
nadir  növlü  kəpənəklər  toplayaraq  həmin  materialların  bir  hissəsini  fransız  entomoloqu  X.Bursenə  
(1936-1944)  göndərmişdir.  Busen  Naxçıvan  üçün  23  növ  və  yarımnöv  sovka  haqqında  məlumat 
vermişdir.  Bunlardan  9 növ  və 5 yarımnöv  elm  üçün  ilk  dəfə təsvir  edilmişdir.   

---