Tit-kim Documen qxd

– kimyəvi reaksiyaların baş verməsinin hansı xarici əlamətlərini bilirik?

– istiliyin ayrılması ilə gedən hansı reaksiyaları tanıyırsınız?

Şagirdlər kimyəvi reaksiyaların əlamətlərini sayır və oksigenin iştirakı ilə

gedən yanma reaksiyalarında istilik ayrıldığını deyirlər.

Müəllim: – İstiliyin udulması ilə gedən reaksiyaları tanıyırsınızmı?

Şagirdlər bu suala ca vab verməyə çətinlik çəkirlər. 

Müəllim istiqamətləndirir: – Oksigen alınmasın da tanış olduğunuz par -

ça  lan ma reaksiyaları istiliyin udulması ilə gedir. İstiliyin ayrılması və udul -

ması ilə gedən reaksiyaların hərəsinə iki sadə reaksiya tənliyi yazaq. Tən -

 lik lər də is tiliyin ayrılmasını +Q, udulmasını isə –Q ilə göstərək.

Fikirləşmək üçün 2 də qiqə vaxt verilir. Vaxt bitdikdə 4 şagird lövhədə reak-

siya tənliklərini yazır. Müəllim əlavə edir ki, istiliyin ayrılması ilə gedən kim -

yəvi reaksiyalara ekzotermik, istiliyin udulması ilə gedənlərə isə endotermik

reaksiyalar deyilir. Ter minlərin mənası açıqlanır və reaksiyalarda ayrılan və

udulan istilik miq darının istilik effekti adlandırıldığı qeyd olunur. Müəllim

əla və edir ki, kimyəvi reaksiyaların istilik effektini təcrübədə kolorimetr adla -

nan cihazla ölçürlər. Hər bir reaksiya üçün istilik effektinin kC-la (ki lo coul)

ifadə olunan qiyməti vardır.

Məsələn:

2H

2

(q)

+ O

2

(q) 

= 2H

2

O

(m)

+ 572 kC

2HgO

(b)

= 2Hg

(m)

+ O

2

(q)

– 180kC 

Reaksiyalarda iştirak edən maddələrin aqreqat halı və istilik effektinin qiy -

məti göstərilən bu kimyəvi tənliklər termokimyəvi tənliklər adlanır.

Termokimyəvi tənliklər üzrə də müəyyən hesablamalar aparmaq olar. Bu-

rada məsələlər, əsasən, iki tipdə olur:

1. Reaksiyaya daxil olan və ya alınan maddələrdən birinin maddə miqdarı,

kütləsi və ya həcmi verildikdə termokimyəvi tənliyin tərtibi.

Məsələn: 24 q kömür (karbon) yandıqda 787 kC istilik alındığı məlum

olmuşdur. Buna əsasən kömürün yanması reaksiyasının termokimyəvi tənliyini

tərtib edin.

24q

787kC

Ar(C)=12

1) C  +O

2

=CO

2

+ Q

M(C)=12 q/mol

12q

x

2)

59

  Çap üçün deyil

  Çap üçün deyil

  Çap üçün deyil

---

3) Reaksiyanın termokimyəvi tənliyi:  C

(b)

+ O

2

(q)

= CO

2

(q)

+ 393,5 kC

2. Reaksiyanın termokimyəvi tənliyi məlum olduqda ona əsasən reaksiyada

iştirak edən maddələrdən birinin kütləsinə, maddə miqdarına və ya həcminə

əsasən istilik effektinin hesablanması.

Məsələn:

Metan qazının (CH

4

) yanma reaksiyasının termokimyəvi tənliyinə

CH

4 

+ 2O

2 

= CO

2 

+ 2H

2

O + 880 kC əsasən: a) 32 q, b) 224 l (n.ş.) və

c) 0,2 mol metan qazı (CH

4

) yandıqda ayrılan istilik miqdarını hesablayın.

Tələb olunanları hesablamaq üçün kimyəvi tənliklər üzrə hesablamaların

alqoritmində deyildiyi kimi əməliyyatlar aparılır.

Reaksiyada iştirak edən maddələrin aqreqat halı dəyişdikdə istilik effek-

tinin qiyməti də dəyişir. Məsələn:

2H

2

(q)

+ O

2 

(q)

= 2H

2

O

(q)

+484kC       

Qeyd edilir ki, mürəkkəb maddənin eyni mol miqdarının əmələ gəlməsi

zamanı ayrılan istiliyin miqdarı onun parçalanması zamanı udulan istiliyin

miqdarına bərabər olur:

2H

2

O

(m)

= 2H

2

(q)

+ O

2

(q)

– 572 kC                                         

2H

2

(q)

+ O

2 

(q)

= 2H

2

O

(m)

+ 572kC

Sabit təzyiqdə kimyəvi reaksiyalarda sistemin enerjisinin dəyişməsi – en-

talpiya (

ΔH) haqqında qısa məlumat verilir. Qeyd olunur ki, termodinamik

tənliklərdə sistemin enerji dəyişməsi (entalpiya) ədədi qiymətcə əks işarə ilə

reaksiyanın istilik effektinə bərabər göstərilir. Məsələn, suyun alınma reaksi -

ya sının termodinamik tənliyi belə ifadə olunur:

2H

2

(q)

+ O

2

(q)

= 2H

2

O

(m)

ΔH = – 572kC

Bu cür göstərilən tənliklər termodinamik tənliklər adlanır.

Tədqiqat sualı: Müəllimin şərhindən sonra qruplar təşkil olunur və aşa -

ğıdakı suallardan istifadə edilərək biliklər möhkəmləndirilir:

1. Hansı reaksiyalara ekzotermik reaksiyalar deyilir? Onlara aid 2 reaksiya

tənliyi tərtib edin.

2. Hansı reaksiyalara endotermik reaksiyalar deyilir? Onlara aid 2 reaksiya

tənliyi yazın.

3. Reaksiyanın istilik effekti və entalpiyası nədir? Onlar bir-birindən necə

fərqlənir.

60

  Çap üçün deyil

  Çap üçün deyil

  Çap üçün deyil

---

4. Civə(II)oksidin parçalanması və əmələ gəlməsi reaksiyalarının termo kim -

yəvi tənliklərini yazın. Onların həm istilik effektini həm də entalpiyasını göstərin.

5. 6 q kömür yananda nə qədər istilik alınar?

Bu reaksiya üçün hansı həcmdə (n.ş.) oksigen tələb olunur? Reaksiyanın

ter mo kimyəvi  tənliyi  belədir:

C+O

2 

= CO

2  

+ 393,5 kC

6. 44,8 l (n.ş) karbon monooksid (CO) tam yandıqda 564 kC istilik ayrılır.

Reak siyanın termokimyəvi tənliyini tərtib edin.

Hər qrupa bir sual verilir və onların cavablandırılmasına 6–8 dəqiqə vaxt

ayrılır. Nəticələr müzakirə edilir və qiymətləndirilir.

Qiymətləndirmə  meyar la rı: ekzotermik və endotermik reaksiyaların ma -

hiy yətinin izahı, istilik effekti və entalpiya anlayışlarının formulə edilməsi,

ter mo kimyəvi tənlik anlayışının izahı, termokimyəvi tənliklərə görə hesablama

bacarığı.

Ev tapşırığı: Mövzu 17 və 18-in sonundakı çalışmaları həll edin.

Mövzu 23. Yanma. Yanacaqların səmərəli yandırılması

Аlt standart: 4.1.2., 4.2.1.

Məqsəd:

Şagird:

– yanma reaksiyalarının mahiyyətini şərh edir, yanmanın başlanması şərt -

lərini göstərir;

– yanmanın qarşısının alınması şərtlərini izah edir, yanğının dayandırılması

üsul larını  göstərir;

– maddələrin istiliktörətmə qabiliyyətinin tərifini verir, müxtəlif növ ya -

na caqların yandırılmasının səmərəli üsullarını xarakterizə edir;

– yanacaqlar yandırıldıqda atmosfer havasının çirklənməsi və buna qarşı

mü barizə tədbirlərini şərh edir.

Təlim forması: kollektivlə iş

Təlim üsulu: dərslik mətni üzərində müstəqil iş

İnteqrasiya: F.-VI sinif: 2.1.4., 3.1.2.; H.b.: 4.2.1.;  B.: 4.1.1.

Resurs: videomaterial, şəkillər

61

  Çap üçün deyil

  Çap üçün deyil

  Çap üçün deyil

---