www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
256
E-antologiya:
çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə
XX əsrdə fəlsəfədə ziyalıların baxışlarına cavab verə
biləcək yeni dünyagörüşü yaratmaq cəhdi kimi meydana
gəlmiş irrasionalist, subyektiv idealist fəlsəfi
cərəyanlardan biri. Əsas nümayəndələri Haydegger,
Yaspers (alman məktəbi), Alber Kamyu, Jan Pol Sartr
(fransız məktəbi) və s.
Ekzistensializm Birinci Dünya müharibəsindən sonra
Almaniyada, İkinci Dünya müharibəsi dövründə Fransada,
sonralar isə bir çox ölkələrlə yanaşı ABŞ-da meydana
gəlmişdir. Müasir Qərb incəsənət və ədəbiyyatına bu
cərəyanın çox böyük təsiri özünü göstərir. Bu cərəyan
bədii istiqamət kimi həyatın absurdlarına əsaslanır.
Ekzistensializm əsas qəhrəman kimi emosional
coşqunluqdan əzilən, ehtiraslardan parçalanan dünyanın
şəxsiyyətini irəli çəkir.
Ekzistensializmin ideya kökləri həyat fəlsəfəsi, Qusserlin
fenomenologiyası və Kyerkeqorun dini-mistik təlimidir.
Ekzistensializmdə özünün səthi-nikbin anlayışı ilə,
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
257
E-antologiya:
çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə
mövcud cəmiyyətin mütərəqqi inkişafına inamı ilə
birlikdə liberalizmin böhranı əks olunmuşdur.
Ekzistensializm pessimizm dünyagörüşü kimi meydana
gəlmiş və məsələni belə qoymuşdur: tarix fəlakətlər
qarşısında liberal-mütərəqqi ideyalarını itirmiş insan necə
yaşamalıdır? Ekzistensializm maarifçilik və Klassik alman
fəlsəfəsi dövrünün rasionalizminə, həmçinin, XIX əsrin
sonu və XX əsrin əvvəllərində geniş yayılmış kantçı-
pozitivist fəlsəfəyə cavab idi. Ekzistensialistlərin fikrincə,
rasional təfəkkürün əsas cəhəti ondan ibarətdir ki, o,
subyekt və obyektin əksliyi prinsipindən çıxış edir. Buna
görə də, rasionalist bütün gerçəkliyə, o cümlədən də
insana yalnız elmi-tədqiqat nöqteyi-nəzərindən baxır, bu
baxımdan həmin yanaşma "simasız" xarakter daşıyır.
Əksinə, ekzistensializm şəxsiyyətdən kənar, "obyektiv"
elmi fikrin əksliyi kimi çıxış etməlidir. Beləliklə,
ekzistensializm fəlsəfə və elmi bir-birinə qarşı qoyur.
Məsələn, M. Haydeggerin dediyi kimi, fəlsəfənin
predmeti varlıqdan ibarət olmalıdır. Halbuki, elmin
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
258
E-antologiya:
çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə
predmetini "mövcudluq" təşkil edir. Varlıq vasitəli deyil
(mücərrəd təfəkkür vasitəsilə), yalnız vasitəsiz dərk
olunur, insana onun varlığı, şəxsi mövcudluğu, yəni,
ekzistensiyanın vasitəsi ilə açılır. Ekzistensiyada məhz
subyekt və obyektin nə şüurli-elmi, nə də spekulyativ
təfəkkürə müəssər olmayan hissələsə parçalanmış
bütövlüyü mövcuddur: adi həyatda insan özünü heç də
həmişə ekzistensiya kimi dərk etmir; bunun üçün onun
sərhəd (trasdentental) situasiyada olması zəruridir,
özünüdərk prosesində insanın ölümlə üz-üzə gəlməsindən
əhəmiyyətli heç nə ola bilməz. Ekzistensiya olan insan ilk
dəfə öz azadlığını da tapmış olur. Ekzistensiya termini ilk
dəfə S. Kyerkeqor tərəfindən işlədilmişdir; cərəyanın
nümayəndələrinə görə bu termin insanın "Mən"inin elə bir
mərkəzi nüvəsidir ki, onun sayəsində insan empirik fərd
kimi deyil, konkret, təkrarolunmaz şəxsiyyət kimi çıxış
edir. Ekzistensializmə görə azadlıq ondan ibarətdir ki,
insan təbii, yaxud sosial zərurətin təsiri altında formalaşan
bir əşya kimi çıxış etməsin, özü-özünü seçsin, özünü hər
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
259
E-antologiya:
çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə
bir hərəkəti, davranışı ilə formalaşdırsın. Bununla da azad
insan elədiyi hər şeyə görə məsuliyyət daşıyır, "şəraitlə"
özünü bəraətləndirmir. Ətrafında baş verən hər şey üçün
günah hissi-azad insanın hissidir (Berdyayev). Tarixdə baş
verən hər şey üçün insanın məsuliyyət daşıması barədə
ekzistensialistlərin fikri məhz buradan çıxır. Lakin,
azadlığın subyektiv planda şərhi sırf etik baxımdan
dəyərləndirilir.
Cərəyanın bədii konsepsiyası haqqında tam təsəvvürü
E.Munkun "Haray" şəkli verir. Abstrakt-urbanist məkanda
qorxu ekstazında, dəhşətli qışqırıqla ağzını açmış insan
təsvir olunub. Uçuruma bənzəyən nəhəng qışqıran ağız
şəklin kompozision mərkəzidir. Niyə, hansı səbəbə görə
bu insan qışqırır? Rəssam onun üçün heç bir təhlükə
göstərmir. Kişi və ya qadın olmasına baxmayaraq insanın
əzabının Böyük səbəbini tamşaçı özü hiss etməlidir. Aləm
bütövlükdə cinsindən və keyfiyyətindən asılı olmayaraq,
şəxsiyyətə düşməndir. Bizim qarşımızda "cinssiz insan"
www.kitabxana.net
– Milli Virtual-Elektron Kitabxana
2017
260
E-antologiya:
çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə
durur, onun dünya ilə yeganə əlaqəsi dünyanın qeyri-
mükəmməlliyi, disharmoniyası, insana düşmənliyi
qarşısındakı dəhşətli qorxudur. Bağıran ağız ətrafındakı
boşluq elə verilib ki, tamaşaçı qəlb parçalayan haraya elə
bil ki, konsentrik dalğalarla bütün dünyaya yayılmasını və
doldurmasını hiss edir. Lakin dünya kar və laldır; o
dəlicəsinə harayı sezmir, qorxulu həqiqət qarşısında aciz
qalan şəxsiyyətin ağrısına qarşı biganədir. Munk öz şəkli
ilə demək istəyir ki, insana bu qərib dünyada ancaq öz
ağrısından bağırmaq, can verən canlı orqanizmin
instinktiv qışqırığı kimi, yardıma ümid bəsləməyən
qışqırıq qalır.
E.Munkun "Haray" rəsmiEkzistensialistlər üçün insan
cəmiyyəti və insanların həyatı başdan-başa
"anlaşılmazlıq" və absolyut absurddan ibarətdir. İnsanlar
arasında sevgi və bağlılıq yoxdur, ancaq seks var, adamlar
arasında bütün insani münasibətlər qırılıb. Kişilər və
qadınlar prinsipial şəkildə özlərinə qapanıblar, qarşılıqlı
Dostları ilə paylaş: |