Torpaqlarin səhralaşmasi üZRƏ İzahli lüĞƏT

 
63 
Ф 
 
ФАО – нун  СЯЩРАЛАШМАНЫН  ХЯРИТЯЛЯШДИРИЛ-
МЯСИ  ВЯ  ГИЙМЯТЛЯНДИРИЛМЯСИНИН  МЕТОДИКАСЫ 
(мцвяггяти) – (ФАО  Провисионал  метщодолоэй  фор  ассесмент 
анд  марринг  оф  дессертижатион) – ФАО/  УНЕП – ин  биринжи 
мярщяля чярчивясиндя ишлянян «Сящралашманын хяритяляшдирилмяси 
вя  гиймятляндирилмяси» (1979 – 1989) мювзусунда  лайищя. 
Ахырынжы  иллярдя  хцсуси  ижласларда  щямин  лайищяйя  бахылмасы 
мягсядиля тякмилляшдирилмиш вя дягигляшдирилмишдир. 1984- жц илдя 
методиканын  тамамланмыш  варианты  няшр  едилмишдир.  Сящра-
лашма  просесинин  гиймятляндирилмяси  цчцн  астана  (йол  верилян 
щядди) бюйцклцйцндян истифадя олунмушдур. 
Су ерозийасы;   
А – щоризонтунун галынлыьы 25 см – дян 
чох, йарьанлар 1 км – дя 3 – дян аз. 
Кцляк ерозийасы 
вя  еол  чюкцнтцляри;  сятщдя  чынгыл  мигдарынын 3 % - дян  аз 
олмасы, Ащоризонтунун галынлыьы 25 см 
– дян чох, еол чюкцнтцляринин мигдары-
нын 1 % - дян  аз  олмасы,  еол  чюкцн-
тцляринин иштирак етмямяси. 
Шорлашма;             
Торпагларын  шорлашмамасы  (гуру  галы-
ьын 0, 25% - дян  аз  олмасы),  тор-
пагларын сятщиндя дуз кристалларынын ол-
мамасы, щалофитлярин иштирак етмямяси. 
Биткилийин дегра –  
дасийасы;                  мювжуд  сяжиййяви  битки  ассосасийасына 
аид биткилярин фаизля мигдары. 
Цзви маддялярин 
мигдарынын  
зяифлямяси;  
(мцяййян торпаг типляри цчцн сяжиййяви 
мигдары). 
Гайсагямяляэялмя 
вя торпаьын  
кипляшмяси;  
эипсин  топланмасы (25 %), карбонат-
ларын  вя  дямирин  топланмасы,  гайсаг-

---

 
64 
ямяляэялмя,торпагларын 
кипляшмяси,  
шибйя 
вя 
мамырдан 
ибарят 
(жйанопщажеас) юртцйцн иштиракы. 
Су  ерозийасы;     торпаьын  аккумлйатив  щумус  вя  йа 
мящсулдар  дянявяр  гатынын  итирилмяси 
сен/ща/ил, йарьанларын йаранмасы сай/ил, 
канйон дярялярин цстцнлцйц м/ил. 
Кцляк ерозийасы;       торпаьын дефлйасийасы т/ща/ил, дйунларын 
щярякяти м/ил, киряжли тоз мм/сут, гум-
лу галагла юртцлмцш сащянин чохалмасы 
ща/ил. 
Шорлашма;                 Шорлашманын чохалмасы % вя йа торпаг 
профилинин  щяр  щансы  гатында  сятщдян 
мцяййян  дяринликдя дузларын ещтийаты, 
т/щ , електрик кечирижилийи ммол,  
 
 
G 
 
GEOEKOLOGİYA  (Geoecology) – coğrafiyanın (və ya 
ekologiyanın) geosistemi (ekosistemi) yüksək 
чох ваъиб səviyyə-
lərində araşdıran bölməsi.   
 
GEOSİSTEM  (Geosystem) – yerləşmələrinə görə qarşılıqlı 
əlaqədə olan və bir-birindən asılı coğrafi komponentlərdən ibarət  
və bütövün bir hissəsi kimi vaxtında inkişaf edən xüsusi növ 
мадди  sistem. Termin 1963-cü ildə V.B. Soçavoy tərəfindən 
təklif olunmuşdur.  
 
GEOSİSTEMİN MONİTORİNQİ  (Geosystem monitoring) 
– insanların müxtəlif səviyyələrdə  iştirakı ilə, geosistemin 
vəziyyətinin dəyişdirilməsinin sonrakı qiymətləndirilməsi (nəza-
rət), proqnozu və bu vəziyyətin idarə edilməsi məqsədilə 
müşahidəsinə  və izlənməsinə istiqamətlənmiş  fəaliyyət. “Təbiət-
təsərrüfat monitorinqi” kimi də baxıla bilər.  
 

---

 
65 
H 
 
HAMADA (Hamada) –
Бюйцк сящранын yaylalarында üzərin-
də yayılmış  və  кип  süxurlarla  юртцлмцш daşlı  səhra növlərinin 
adı. H. termini digər regionlarda daşlı səhra кими ифадя олунур. 
 
HEYVANLARIN TAPDALADIĞI  ƏRAZİ  (Livestock 
trampled area) – son həddə qədər 
тапдаланмыш otlaq: bitki örtü-
yü dırnaqlı heyvanlar tərəfindən tamamilə məhv edilmişdir. 
 
HƏDSİZ  OTARILMA (Heavy grazing) – otlaqlardakı bit-
kilər aləminin deqradasiya olunmasına və  vəhşi dırnaqlı heyvan-
ların qoruqlar və milli parklarda sayının nəzarətsiz artması ilə 
onların məhsuldarlığının azalmasına gətirən təkrar otarılma (bax), 
müvəqqəti fəlakətli nəticələrə  gətirib çıxarır. Arid və yarım arid 
zonalarda (bax) 
ящлиляшдирилмиш mal-qaraнın sayının  йем  сащя-
ляринин  real  тутумундан  artıq nəzarətsiz artması  səhralaşmaya 
səbəb olur. 
 
HƏQİQİ SƏHRA (True desert) – heç olmazsa bir illik müşa-
hidələr  ərzində yağıntıların olmadığı  və  həmçinin yağıntıların 
qanunauyğun mövsümi ritminin olmadığı
  вилайят. (Mərkəzi 
Бюйцк сящра, Takla-Məkan, Namib, Atakama). 
 
HİSSƏ-HİSSƏ YIĞILAN EKOLOJİ  DƏYİŞİKLİKLƏR 
(Creeping Environmental Phenomena) – vaxtında yığılan və əksər 
hallarda böhrana gətirib çıxaran 
топланмыш ekoloji dəyişikliklər. 
Жəmiyyət üçün dəyişikliklərin bir sıra mərhələləri var: fəaliyyət-
ləri anlama, dərk etmə və qəbul etmə.  
Anlayış 1994-cü ildə M. Qlyans (M. Glantz) (ABŞ) tərəfindən 
daxil edilmişdir.   
 
 
 
 
 

---

 
66 
İ 
 
İQTİSADİ EKOLOGİYA  (Economic ecology) – insan 
cəmiyyəti və mühitin qarşılıqlı  əlaqələrini  əsas qanunauyğunluq-
ları  və onların  ərazi 
цзря  айрылмасы, cəmiyyətin maraqları 
daxilində bu qarşılıqlı təsirlər və onların tənzimlənməsi metodları-
nın nəticələri, istehsalın maksimal effektivliyinə nail olunması 
maraqları, ictimai əməyin maksimal qənaət haqda elmdir (ilk 
növbədə - təbiətdən istifadə oblastında). 
 
İQTİSADİ-EKOLOJİ  БЮЛЭЯ  (Economic-ecological area) 
– iqtisadi-ekoloji proseslərin xüsusiyyəti ilə 
сяъиййялянян  ərazi 
hissəsi. Onlar müəyyən olunmuş  təbii  şəraitlərdə  fəaliyyət göstə-
rən sosial-iqtisadi proseslərlə  təyin olunurlar. Axırıncı iqtisadi-
ekoloji proseslərin təbii başlanğıcını yaradır.  İqtisadi-ekoloji 
proseslərin inkişafın xarakteri və  əsas istiqamətindən asılı olaraq 
onların növü təyin olunur.  
 
İQTİSADİ  İNTEQRASİYA ÜZRƏ REGİONAL TƏŞKİ-
LAT  (Regional Economic Integration Orqanization) – konkret 
regionun suveren dövlətləri tərəfindən təsis edilmiş  təşkilat. 
Səlahiyyətlərinə: səhralaşmaya qarşı mübarizə üzrə BMT Kon-
vensiyası (bax) ilə tənzimlənən məsələlər və onun daxili prosedu-
ralarına uyğun olaraq, Konvensiyanı ratifikasiya etmək, qəbul 
etmək, razılaşmaq və ya ona qoşulmaq daxildir.  
 
İNFOTERRA  (INFOTERRA) – ətraf mühit üzrə beynəlxalq 
məlumat sistemidir. BMT-nin İnsanları  əhatə edən mühit 
kon-
frанsının qərarı əsasında BMTİP-in bir hissəsi - Beynəlxalq sorğu 
sistemi (BSS) kimi yaradılmışdır. Sistem hal-hazırkı “İNFOTER-
RA” (yer haqqında məlumat) adını 1979-cu ildə almışdır.  
 
İNFOTERRA – inkişaf etmiş sorğu-sənəd sistemidir ki, bunun 
da çərçivəsində istehlakçıların sorğuları uyğun sənədlərin təqdim 
edilməsi ilə  təmin edilir. 1989-cu il üçün İNFOTERRA-nın 
üzvləri 134 ölkədir.  İNFOTERRA-nın tematik əhatə dairəsi: 

---