86
Klassik və müasir müəllif ədəbiyyatında, xüsusən də aşıq
yaradıcılığında geniş yayılmışdır. Klassik aşıq havalarının
xeyli hissəsi məhz bu şəkil üzərindədir.
Gəraylı şəklində, əruz vəznində (həzəc-3 qəlibində)
yazılmış şeirə misal kimi S.Vurğunun M.Füzulinin “Usan-
mazmı” qəzəlinə nəzirə yazdığı coxbəndli “Füzulinin
dərdi” şeirini misal göstərmək olar:
Sən ey sevdalı sən’ətkar,
Səsində min sikayət var.
Duyanlar hər zaman ağlar,
Desəm, bir böhtan olmazmı?
…Xəyalə qərq olub hərdən,
Zəhərləndin küləklərdən...
O qansız, daş ürəklərdən
Könül rəncidə qalmazmı?
Nə odlar görmüsən bilsən,
Əzəldən aşiq oldun sən,
Böyük ruhunla bir türksən,
Muradın şəmi yanmazmı?
…Nədir Leyli, nədir Məcnun?
Nədir aşiq, nədir məftun?
Gəzirsən daima məhzun.
Sınıq qəlbin - sınıq sazmı?
Yıxılmış gördüyun dövran,
Dəyişmiş, başqadır insan,
Azərbaycan, Azərbaycan,
Böyük dahilərin azmı?...
S. Vurğun
87
Qoşma. Misrası 11-hecalı, qafiyə quruluşu abab
(bəzən abcb) cccb, çççb və s. kimi olan, 3 və daha çox 4-
misralı bəndlərdən ibarət şeir şəkidir (janrıdır). Bəzən
birinci bəndin misralarının qafiyələnmə qaydası sonrakı
bəndlərdəki kimi olur. Əsasən heca vəznində, bəzən də
əruz vəznində yazılır. Klassik və müasir müəllif ədəbiyya-
tında geniş yayılmışdır. Aşıq yaradıcılığında isə ən geniş
yayılmış şeir şəklidir. Klassik aşıq havalarının böyük
qismı məhz bu şəkil uzərindədir. Ümumiyyətlə, ritmik aşıq
havaları əsasən qoşma və gəraylı üzərində olur.
Qoşma şəklində, əruz vəznində (həzəc-2 qəlibində)
yazılmış şeirə misal:
Aya, Nəvvab(ı) valayi-süxəndan,
Yetişdi naməniz dilşad(ı) oldum.
Qəmü dərdim firavan idi, amma
Behəmdullah kenun azad(ı) oldum.
Sərasər şeriniz əzruyi-hikmət,
Qamu məzmunları mehrü-məhəbbət,
Möyübbə rəhmətü ədvanə zillət,
Bu şirin ləhcəyə mötad(ı) oldum.
Sizə lütfi-xuda olsun müraqib,
Əta qılsun dəxi əla məratib,
Yenə bədxahə gər əşhabi-saqib,
Xarab olsam da gər abad(ı) oldum.
Qəmi-əyyamidən çox natəvanəm
Əliləm, naxoşam, əfsurdə canəm,
Bu təsildən özüm də bədgümanəm
Məgər kuhi-qəmə Fərhad(ı) oldum.
88
Unutma sən duadan Natəvanı,
Əlilü naxoşu əfsurdə-canı,
Cənabından səva yoxdur gümanı,
Əgər yaddan çıxam bərbad(ı) oldum.
X.B.Nətavan
M.Ə.Sabirin məşhur “Tək səbir” şeirini də qoşma
şəklində, əruz vəznində (səri-1 qəlibində) yazılmış şeirə
misal göstərmək olar.
Qəzəl. Qafiyələnmə qaydası aa, ba, ca və s. şək-
lində olan, 3 və daha artıq beytdən ibarət şeir şəklidir
(janrıdır). Misraları adətən uzun (14÷16-hecalı) olur.
Lakin 10 –11-hecalı qəzəllərə də rast gəlmək olar. Əsa-
sən əruz, bəzən də heca vəznində yazılır. Klassik ədəbiy-
yatda çox geniş istifadə olunmuşdur.
Heca vəznində yazılmış qəzələ misal:
Dünyamızda nə qansız, nə nadan şöhrət tapar,
Nə tüfeyli, nə yaltaq, nə filan şöhrət tapar.
Zəhməti, məbəbbəti vətənə rövnəq verən
Könlü arzular dolu mərd insan şöhrət tapar.
Darda vətən yolunda, şirin canından keçən
Alnı açıq, üzü ağ qəhrəman şöhrət tapar.
Kim ki andını pozmaz, süngülər arasında,
Adı olar dillərdə bir dastan, şöhrət tapar.
Nə dükanda satılır şöhrət, nə də bazarda,
Millətinin qəlbinə yol tapan şöhrət tapar.
Yarı yolda qalmasa, qələmi kütləşməsə
Mahnısı al bayraqlı Süleyman şöhrət tapar.
S.Rüstəm
89
Qəsidə. Qafiyələnmə qaydası və misraların uzun-
luğu qəzəldəki kimidir. Qəzəldən fərqi isə ondan ibarətdir
ki, burada beytlərin sayı daha çox (adətən 15-dən yuxarı)
olur. Həmçinin müxtəlif məzmunlarda ola bilir. Qəsidənin
məzmununa görə müxtəlif növləri var: Minacat – Allahın
tərifi, Nət – peyğəmbərin tərifi, Fəxriyyə – şairin özünütə-
rifi, Mədhiyyə – dövlət xadimlərinin tərifi, Mərsiyə – faciəvi
şəkildə həlak olmuş şəxslərə (din şəhidlərinə və s.) yazıl-
mış matəm xarakteri qəsidədir. Janr kimi qəbul olunan bu
şeir şəklindən klassik əruzvəznli ədəbiyyatda geniş isti-
fadə olunmuşdur.
Qitə. Qafiyə quruluşu ab, cb, çb və s. şəklində olan,
3 və daha artıq beytdən ibarət, ictimai-siyasi məzmunlu
şeir şəklidir (janrıdır). Misraları adətən uzun (14÷16-
hecalı) olur. Bir qayda olaraq əruz vəznində yazılır.
Mürəbbe. Qafiyə quruluşu aaaa bbba ccca və s.
kimi olan, 3 və daha çox 4-misralı bəndlərdən ibarət şeir
şəklidir (janrıdır). Əsasən əruz vəznində yazılır. Misraları
adətən 14÷16-hecalı olur. Əsasən klassik ədəbiyyata xas
şeir şəklidir.
Divani. Qafiyə quruluşu aaba bbba, ccca və s. kimi
olan, 3 və daha çox 4-misralı bəndlərdən ibarət şeir
şəklidir. Misraları adətən 15-hecalı olur və heca vəznində
yazılır. “Mürəbbe” şəklinə yaxın olan bu şəkil aşıq
yaradıcılığına xasdır. Eyni adlı aşıq havası üstündə oxu-
nur. Bu aşıq havasının musiqisi əsasən bəhrsizdir.
Müxəmməs. Qafiyə quruluşu aaaaa bbbba, cccca
və s. kimi olan, 3 və daha çox 5-misralı bəndlərdən ibarət
şeir şəklidir. Həm əruz, həm də heca vəznində ola bilər.
Misraları adətən uzun (14÷16-hecalı) olur. Bu şeir şəkli
də klassik müəllif ədəbiyyatda, o cümlədən aşıq yaradıcı-
lığında geniş yayılmışdır. Aşıq yaradıcılığında müxəm-
məslər adətən 16-hecalı olur və 8-liklərə ayrılaraq eyni
adlı ritmik aşıq havası üstündə oxunur.
Dostları ilə paylaş: |