“Türküstan” kitabxanası Şirvani Ədilli
Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
94 ehtimal edilən nümunələrində (atalar sözləri və məsəllər, tapmacalar, ovsunlar və s.) belə, mükəmməl qafiyələrə və hətta heca vəzninin müəyyən elementlərinə (ənənəvi heca sayları və bölgülər) rast gəlirik. Görkəmli folklor- şünasımız Sədnik Paşa Pirsultanlı (1928-2013) mindən artıq mənzum (qafiyəli) atalar sözü və məsəl nümunəsini toplayaraq tədqiqata cəlb etmişdir. Onun topladığı mən- zum atalar sözlərindən 316-sı qeyri-bərabər hecalı, 235-i 7-hecalı, 128-i 5-hecalı, 86-sı 4-hecalı, 83-ü 8-hecalı, 45-i 6-hecalı, 38-i 9-hecalı, 32-si 3-hecalı, 25-i 11-hecalı, 20-si 10-hecalı, 9-u 2-hecalı, 7-si 12-hecalı, 6-sı 14-hecalı, 5-i 13-hecalı, 3-ü 16-hecalı, 2-si 15-hecalıya aid olmuşdur (44, s.46). Əlbəttə, misralarda heca saylarının bərabər olması hələ heca vəzni demək deyil. Heca vəznində diləyatımlı bölgülənmə də olmalıdır. Toplanmış nümunə- lərdən bu tələblərə uyğun olan və olmayanları var. Lakin şifahi xalq deyimlərində bu uyğunluq da təsadüfi xarakter daşıya bilər. Çünki, xalq deyimi üçün heca sayının bəra- bərliyi, bölgü və eləcə də qafiyə o qədər də vacib olma- mışdır. Təsadüfi deyil ki, prof. Sədnik Pirsultanlının topla- dığı qafiyəli xalq deyimlərində fərqli hecalı nümunələr sayca birinci yerdədir. Amma hər halda təsadüfi də olsa heca vəzninin əlamətlərini özündə daşıyan nümunələr xalqın yaddaşında sonrakı inkişaf üçün həmin vəznin mənşəyi rolunu oynamış ola bilər. Aşağıda həmin deyimlərdən mümkün qədər qafiyə- ləri türk sözlərindən düzəlmiş və heca vəzninin tələblərinə uyğun bölgüləri olan nümunələri seçib vermişik (burada 1-hecalı və sonuncu fərqli hecalı nümunəni biz əlavə et- mişik, S.P.Pirsultanlının siyahısındakından fərqli variant- da verdiyimiz nümunələr kursivlə yazılmışdır): 1-hecalı: Toy – Doy. 95 2-hecalı: Kor, kor, Gör, gör. Yüz ölç, Bir biç. 3-hecalı: Az danış, Düz danış. El gücü Sel gücü. Gec olsun, Güc olsun. 4-hecalı: Gecə qara, Cücə qara. Üstü bəzək, Altı təzək. 5-hecalı: Uşağı buyur, Dalınca yüyür. Gözəllik ondur, Doqquzu dondur. Gülmə qonşuna, Gələr başına. 6-hecalı: Açaram sandığı, Tökərəm pambığı. Bir ayağı burda, Bir ayağı gorda. 96 7-hecalı: Al da geysə yaraşır, Şal da geysə yaraşır. Arvadı əri saxlar, Pendiri dəri saxlar. Dama-dama göl olar, Göl də daşar sel olar. Kor nə istər? İki göz, Biri əyri, biri düz. Meymun baxdı güzgüyə, Adın qoydu özgüyə. Yaxşılığa yamanlıq, Kor eşşəyə samanlıq. Nə yoğurdu, nə yapdı, Hazırca kökə tapdı. 8-hecalı: Usta yanında əl saxla, Alim yanında dil saxla. Çox yemə ağırlıq etsin, Az yemə, can əldən getsin. 9-hecalı: Ev gördüm evimə küsəndim, Ev gördüm evimdən usandım. 10-hecalı: Ölmə eşşəyim, yonca bitincən, Yonca tökülmə, torba tikincən Arvad qohumu ocaq başında, Kişi qohumu çax-çax başında. 97 11-hecalı: İgid odur, atdan düşə, atlana, İgid odur, hər əzaba qatlana. Ağılsız cavanı kirşan aldadar, Sayğısız igidi düşman aldadar. 12-hecalı: Gəlinim paltar yusun, üzü bozarsın, Qızım çörək bişirsin, üzü qızarsın. 13-hecalı: Alanda necəsən? Bir alıcı quş kimi, Verəndə necəsən? Dəyirmanda daş kimi. 14-hecalı:Mərd ilə yoldaş oldum - dağlar qədər ucaldım, Namərdlə yoldaş oldum - bircə gündə qocaldım. 15-hecalı: Arxalıya arxa olma, deməsinlər yamaqdır, Arxasıza arxa ol ki, qoy desinlər dayaqdır. 16-hecalı: Gətirəndə: El gətirər, yel gətirər, sel gətirər, İtirəndə: El itirər, yel itirər, sel itirər. Fərqli hecalılar: Aldatmasın səni üz gözəlliyi, İlanın da var öz gözəlliyi. Dədəm mənə kor deyib Gəlib-gedəni vur deyib Verdiyi qədəh, O da gödək. Suyun lal axanı, Adamın yerə baxanı. Sən ağa, mən ağa, İnəkləri kim sağa? 98 Sayı çox, Sanbalı yox. Su axar, Çuxuru tapar. Süfrənin yaraşığı qonaqdır, Evin yaraşığı uşaqdır. Soruşan dağ aşar, Soruşmayan düzdə çaşar. Olanda halay, halay, Olmayanda halı qolay. Olmadı elə, Oldu belə. İsinmədik istisinə, Kor olduq tüstüsünə. Qabaqda gedirəm - bic deyirlər, Dalda qalıram - gic deyirlər. Qız olsun, Əl-ayağı düz olsun. Özümə yer eləyim, Gör sənə neyləyim. Ac ölməz, gözü qaralar, Borclu ölməz, rəngi saralar. Önümüz qovurğa qovurur, Arxamız saman sovurur. 99 Müəllif çox doğru olaraq şeirimizin formalaşmasının başlanğıcını məhz bu nümunələrdən götürür. Bunu qəbul etdikdə şeirin mənşəyini yalnız mahnı ilə əlaqələndirmək özünü doğrultmur. Ehtimal etmək olar ki, şeirin mənşəyi həm mahnılar həm də şifahi xalq deyimləri olmuşdur. Yuxarıdakı fikrimizə uyğun olaraq deyə bilərik ki, mahnı mətnləri şeir üçün bir söz bazası rolunu oynamışdırsa, şifahi deyimlər söz bazası rolunu oynamaqla bərabər həm də vəznin və qafiyənin əsasını qoymuşdur. Beləliklə, şeir bölgülərinin mənşəyinin musiqi yox, məhz şifahi söyləmə olması fikri bir daha öz təsdiqini tapmış olur. Lakin dəyərli folklorşünasımız 11-hecalı şeirin ya- ranmasını (7 və 8-hecalıdan fərqli olaraq) bir çox başqa- ları kimi məhz sazla əlaqələndirərək musiqiyə bağlayır. Bu fikri mücərrəd bir tərzdə – 11-hecalı şeirin sazın pər- dələrinə uyğun olması (?) ilə izah etməyə çalışırlar. Hal- buki, musiqi nəzəriyyəsindən azacıq məlumatı olanlar bilir ki, sazın, həmçinin bütün simli alətlərin pərdələri səsin tonunu müəyyən edir, mahnı mətnindəki hecaların sayı isə qətiyyən ondan asılı deyil. Bir pərdədə misranın müxtəlif hecaları və əksinə, misranın bir hecası müxtəlif pərdələrdə səslənə bilər. 11-hecalı şeirin sazla bağlı yaranması fikrini saz alətinin yaranma (qopuzun saza çevrilməsi) dövrünün 11-hecalı şeirin (qoşma şəklinin) meydana çıxması dövrü ilə üst-üstə düşməsi ilə də izah edirlər. Bu arqumentə qarşı da kifayət qədər tutarlı faktlar var. Belə ki, aşağıda misal gətirəcəyimiz uyğur mətnində (səh.-116-117) 11- hecalı şeirə yaxınlaşmanı artıq görürük. Həmçinin 11-he- calı nümunələrə normal bölgülənməsi hələ formalaşmış olmasa da “Divanü luğat-it-türk” şeirlərində də rast gəlinir (səh.-111). Daha tutarlı fakt isə ondan ibarətdir ki, 11- hecalı türk şeirinin və sazın meydana çıxması dövründən bir neçə əsr öncə yaradılmış əruzun 11-hecalı səri-1, həzəc-2, mütədarik-3 və mütəqarib-2 qəliblərinin bölgüləri Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|