“Türküstan” kitabxanası Şirvani Ədilli
bu inkişafın hansı əsrlərdə, hansı mərhələlərlə baş
Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
107 bu inkişafın hansı əsrlərdə, hansı mərhələlərlə baş verdiyini öyrənmək xeyli çətinliklər yaradır. Tanınmış tədqiqatçı Bəxtiyar Tuncay hələ nəşr olun- mamış “Azərbaycan türklərinin islamaqədərki dili və ədəbiyyatı” əsərində aşağıdakı şifahi xalq şeiri nümunə- lərinin eneloit dövrü (6-8 min il öncə) mərasimlərinə aid ovsunlar olduğunu qeyd edərək o dövrün ovsun mətnləri- nin günümüzədək heç dəyişmədən və ya cüzi dəyişiklik- lərlə gəlib çatmasının mümkün olduğunu qeyd edir: "Daş başım/3, Yaş başım/3, Yaş oldu/3 Üst-başım/3." “Suda daşım/4, Baba daşım/4, Gələr, getməz/4 Yağışım/3. Suda daşım/4, Yaş başım/3, Yaş oldu/3 Üst-başım/3.” “Qodu daşı/4, Odu daşı/4, Qodu kəssin/4 Yağışı/3.” “Budu daşı/4, Buludların/4 Kudu daşı/4, Bişirmişəm/4 Xəmiraşı/4.” 108 Qonaq gəlsin/4 Godu başı/4, Gətirsin/3 Qonaq gəlsin godu başı/8, Qızıl günü/4 və ya: Gətirsin qızıl günü/7. Aparsın/3 Aparsın yağışı/6 Yağışı/3. Bu nümunələri forma baxımından mənzum xalq de- yimi nümunələri (o cümlədən S.P.Pirsultanlının toplayıb tədqiqata cəlb etdiyi nümunələr (səh.-94-98) ilə eyni kateqoriyaya aid edə bilərik. Belə ki, bu nümunələr də qafiyəlidir, eyni zamanda 3 və 4, 6, 7 və 8-hecalı mis- ralardan ibarətdir. Misralarında heca saylarının bərabərli- yinin gözləndiyi və gözlənmədiyi bəndlər var. Yəni, bu nümunələri də heca vəzninin müəyyən ünsürlərinə malik (heca vəzninəqədərki) qafiyəli sərbəst şeir nümunələrinə aid etmək olar. Burada bizi düşündürən əsas sual ondan ibarətdir ki, əgər doğrudan da minilliklər öncə belə qafiyəli və heca vəzninə daha yaxın şeir nümunələri mövcud idisə, bəs nəyə görə XI əsrə qədərki yazılı abidələrdə belə nümu- nələrə rast gəlinmir? Məlumdur ki, ümumtürk yazılı mənbələrində tarixə məlum ilk normal heca vəzni nümunələri Mahmud Kaşğa- rinin “Divanü Lüğat-it-Türk” (DLT) əsərində (XI əsr) artıq mövcuddur. Bu əsərdəki şeirlərdə 7-hecalı (4-3 bölgülü) nümunələr əksəriyyət təşkil edir. Həmçinin 5, 8 (4-4), 6 (2-2-2 və 3-3), 11 (7-4 və 4-4-3), 12 (6-6 və 4-4-4) və 14- hecalı (7-7) nümunələrə də rast gəlinir. Divandakı şeirlər- də az sayda fərqli hecalı və bölgüsü hiss olunmayan mis- ralara da rast gəlinir. Misallara baxaq (burada da səğir [n] səslərini “ñ” kimi göstərmişik): 5-hecalı nümunə (sonuncu misra 7-hecalıdır): 109 Kəldi maña tat Aydım: əmdi yat, Kuşka bolub ət, Səni dilər us böri. Tərcüməsi: Gəldi mənə tat, Dedim: indi yat, Quşa olub ət, Səni dilər us, börü 72, I c., səh-111. 6-hecalı nümunələr: Yalvın anıñ közi, (2-2-2) Yəlkin anıñ özi, (2-2-2) Tolun ayıñ üzi, (2-2-2) Yardı məniñ yürək. (2-2-2) Tərcüməsi: Sehrlidir gözü, Bir qonaqdır özü, Dolunaydır üzü, Parçalandı ürəyim. 72, IIIc., səh-35-36. Küçəndi biləgim (3-3) Yağudı tiləgim, (3-3) Təlindi biligim, (3-3) Təgrüp añar çərtilür. (4-3) Tərcüməsi: Gücəndi biləyim, Yaxlaşdı diləyim, Dəlindi biliyim, Dəyib ona yox olur. 72, IIc., səh-168-169. 110 Bardı ərən konuk (2-2-2) Bulub kutka sakar, (2-2-2) Kaldı alığ oyuk (2-2-2) Körüb əvni yıkar. (2-2-2) Tərcüməsi: Qonaq görüb bunu Qut sayan ərənlər getdi, Oyuq görən kimi Evini yıxan pislər qaldı. 72, Ic., səh-385. 7-hecalı nümunələr: Koşnı-konım oğışka Kılğıl añar ağırlık, Artut alıp anunğıl Ed(h)ü tavar oğurluk Tərçüməsi: Qunum-qonşu oymağa Sən qılginən ehtiram Hədiyyə al, hazırla Gözəl uğurlu ənam 72, I.c. səh.175. Təgmə çiçək öküldi Bukuklanip büküldi Tügsin tügün tügüldi Yazlıp yana yörkəşür. Tərcüməsi: Hər bir çiçək yığıldı Qönçələnib büküldü Dördkünc düyün düyüldü Açılaraq bir-birinə girir 72, II.c., səh.280-281. 111 8-hecalı nümunə: Ərən alpı okuştılar, Kıñır közün bakıştılar, Kamuğ tolmun tokuştılar, Kılıç kınka küçün sığdı. Tərcüməsi: Ərlər, alplar çağırışdılar, Qızmış gözlə baxışdıar, Bütün silahlarla toqquşdular, Qılınc qına güclə sığdı. 72, I c., səh. 232-233 və 365 11-hecalı nümunələr: Yağı ərür yalñukuñ nəñi tavar, (7+4 və ya 4-4-3) Bilig əri yağısın nəlik sevər? (7+4 və ya 4-4-3) Tərcüməsi: Adamın malı onun düşmənidir Ağıllı adam düşmənini niyə sevər? 72, IIIc., səh. 332. Köñül kimiñ bolsa kalı yok çığay, (6-5 və ya 4-4-3) Kılsa küçün bolmas anı tok, bay. (10 heca, bölgüsüz) Tərcüməsi: Kimin könlü yox-yoxsul olsa Onu güclə tox və zəngin etmək olmaz. 72, III c., səh. 224. 12-hecalı nümunələr: Oğlum, ögüt alğıl, bilgisizlig kitər, (6-6) Talkan kimiñ bolsa, añar pəkməz qatar. (6-6) Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|