“Türküstan” kitabxanası Şirvani Ədilli
Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qismən bölgülü, qafiyəli sərbəst şeir.
- Bölgüsüz, qafiyəli sərbəst şeir.
74 Fərqli bölgülü, qafiyəli sərbəst şeirin yalnız iki yox, 3 və daha çox fərqli bölgülərdən formalaşmış variantlarına da təsadüf olunur. Misal: Gətir xərəyi, oğlum/7! -Gətir qayçını da/6, gətir beli də/5. Gətirdi saçında/6 ətirli külək/5. -Ata, neyləyək/5? -Oğlum, bu yazığa/6 azadlıq verək/5: Əncir ağacının/6 əsarətində/5 Qalmasın tənək/5. Əncirin gövdəsi/6 top lüləsi tək/5 Görürsən tuşlanıb/6 yerin təkinə/5 Tənəksə solğun, sarı/7, Qora vaxtı/4 mövüc olub/4 salxımları/4. Günəşdir müstəqillik/7, O, həsrətdir günəşə/7. Dərində yox, üzdədir/7 zorla atdığı rişə/7... X.R.Ulutürk. Göründüyü kimi bu şeirdə 4, 5, 6 və 7-hecalı bölgülərdən istifadə edilmişdir. Bölgüsüzlük isə müşahidə olunmur. Eyni bölgülü, qafiyəli sərbəst şeirdə olduğu kimi, fərqli bölgülü, qafiyəli sərbəst şeirin də əruz variantına rast gəlinir. Başqa sözlə, buradakı fərqli bölgülər uzun və qısa hecalar baxımından vahid ritmik quruluşa malik ola bilər. Bu variantdan xüsusiylə S.Rüstəm (1906-1989) çox məharətlə istifadə etmişdir: ...Nə gələn/3 var, nə gedən/4 var bu tanış/4 yollarda/4, Bu geniş/3 yollarda/4. Atılıb/3 son döyüşə/4, nərə çəkir/4 bir də Xəzər/4, Sarsılır/3 çərçivəsin/4/dən qapılar/4, pəncərələr/4. 75 Bənzəyir/3 göydə süzən/4 Ay o bulud/4/larda yenə/4 Can verən/3 bir balığın/4 gözlərinə/4, Az keçir/3, göy qaralır/4, yer ağarır/4. Bağların/3 bağrını bir/4 qorxu yarır/4. Bu nə iş/3/dir? Belə şey/4 görməmişəm/4 ömrümdə/4, (Dostu əs/3/la ayağa/4 verməmişəm/4 ömrümdə/4). Hardasan/3, gəl, a bahar/4, sən ki, deyil/4/sən xəstə/4, Qar yağır/3, quşbaşı qar/4 incə çiçək/4/lər üstə/4. Gəl, qışın/3, son günüdür/4, O, sənin/3 üstünə gəl/4/miş günüdür/4, GÜL bahar/3, doğma yuvan/4/dan onu qov/4, Durna, dil/3/bər Şüvəlan/4/dan onu qov/4! Gəl, əzi/3/zim ki, sənin/4 xoş qədəmin/4 yüngüldür/4. Nəfəsin/3 məncə çiçək/4/dir, güldür/4. Gəl, bahar/3, gəl, özünü/4 cəbhədə zən/4/n eyləmə t ək/4 , Durmuşam/3 burda dünən/4/dən qayatək/4. Tut əlim/3/dən, ayağım/4 yerdən üzül/4/məz, dostum/4, Ürəyim/3/dən qışın im/4/zasını sən/4/siz pozdum/4. Eşidib/3 şairi şux/4, nazlı bahar/4, O xoş a/3/vazlı, qızıl/4 sazlı bahar/4 – Yuxusun/3/dan ayılır/4 şir kimi qal/4/xır ayağa/4, Çəkib öz/3 ordusunu/4 qışda olur/4 əlbəyaxa/4, Gecədən/3 xeyli keçib/4, sübhə yaxın/4/dır artıq/4, Ey könül/3, dinlə, bahar/4 öz qonağın/4/dır artıq/4... S.Rüstəm Göründüyü kimi bu sərbəst şeir üçlük və dördlük bölgülərdən ibarətdir. Burada üçlük bölgülərin dəyişməz ritmik quruluşu – dadadah (misra əvvəlində həm də dahdadah), dördlük bölgülərinki isə – dahda-dadah kimidir. Bölgülərin ardıcıllığında xüsusi fərqli cəhət ondan iba- rətdir ki, bu ardıcıllıqda dövrilik olmasa da, 3-lük bölgü ardıcıl gələ bilməz, çünki bu ahəngi pozar. Burada bölgülərin ardıcıl düzülüşü rəməl bəhrinin müxtəlif uzun- luqlu qəliblərinə (rəməl-6, rəməl-8 və rəməl-10) uyğun 76 gəlir. Yəni bəhri-təvil kimi bu da əruzun sərbəst vari- antıdır. Qismən bölgülü, qafiyəli sərbəst şeir. Burada şe- irin bölgülü və bölgüsüz hissələri olur. Yəni bölgünün olub-olmaması sərbəstdir. Əslində törəmə növdür. Yəni, Bölgüsüz, qafiyəli sərbəst şeirə də aid etmək olar. Belə ki, bölgüsüz, qafiyəli sərbəst şeirdə təsadüfən, qeyri-iradi olaraq da bölgülər hiss oluna bilər. Misal (bölgüsüz par- çalar kursivlə verilmişdir): Sən ilana tüfəngi/7 gözlərini yumub at/7, öləcək/3. Özü qızıl güllənin/7 qabağına gələcək/7. Sən onu yox, o sənin tüfənginin İlan yuvası kimi lüləsini, yarı yolda olan gülləsini kirpiksiz gözləriylə/7 tezcə nişan alacaq/7, yarı yolda olacaq/7... Ə.Kərim Bölgüsüz, qafiyəli sərbəst şeir. Sərbəst şeirin bu növünə “qafiyəli nəsr” də demək olar. Burada bölgülərin olması tələb olunmur. Bölgülər yalnız təsadüfi, qeyri-iradi olaraq alına bilər. Misal: 77 Gözlərim sənə heyran olub... Baxışlarım meridian olub Sancılıb dünyanın ən uzaq yerinə Baxışımda ölkələr kənd, şəhər, Baxışım dönüb meridiana Gah qatarla, təyyarəylə yan-yana gedir, Gah burulur yana. Gah dağ olub ucalır, Gah çırpınır okean kimi. Niyə gəlmirsən? Könlüm bunu necə anlar... Duymursan, dinmirsən, gəlmirsən, Qırılıb tökülür meridianlar... Ə.Kərim Xüsusi hal kimi bu növün seyrək qafiyəli variantını – bölgüsüz, seyrək qafiyəli sərbəst şeiri fərqləndirmək olar. Burada misraların çoxu, bəzən böyük əksəriyyəti qafiyələnmədən azad olur və qafiyədən çox az istifadə edilir. Xüsusən Mikayıl Rəfili (1905-1958) və Rəsul Rza (1910-1981) yaradıcılığının böyük qismini bölgüsüz, qafiyəli sərbəst şeirin məhz bu xüsusi halına aid etmək olar. Misal: İştə Kafe-restoran... Mavi tumanlı bir elektrik lampası. Divarda sapılcalı saat... Tık-tıttık,... tık-tırrık... səsi... Boçkada qırmızı lentli invalid ayağını qızdıran Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|