Üç aylıq ədəbiyyat dərgisi №2(14)

                            Üç aylıq ədəbiyyat dərgisi 
189 
 
olduğu  üçün  alimlər  çağdaş  fizikanın  əyri 
məkanlarını, 
yavaşımış 
zamanlarını 
(hovurlarını)  mifolojilərdə  tapırlar.  Bütün 
bunları  gözəl  filosofumuz  Əli  Abbasovdan 
soruşun, anlatsın. 
 
Hər nəsnə hər nəsnədə bir cürdür 
«İbadət düşüncələri» kitabımda yazmışdım: 
Tanrı  hər  yerdə,  hər  nəsnədə  var,  ancaq 
hərəsində  bir  cür  var.  Bu  diskursdan 
itələnib  Anaksaqorun  deyiminə  bir  açım 
verim.  «Bir  nəsnə  hər  nəsnədə  varsa», 
hərəsində  bir  cür  var.  Birində  uca 
nəticələrə payını verir, o birisində xəstəliyə 
nədən  olur.  İlan  zəhəri  buna    örnək. 
Dişindən  qana  keçəndə  öldürür,  dərman 
tərkibində  sağaldır.    Şizofrenikin  psixi 
anormallığı  necə  olur  ki,  böyük  şairdə  bir 
sonuc, dəlidə başqa sonuc verir?! Bu haqda 
görünür,  haçansa  yazmalı  olacam.  İndi  isə 
dinə qayıdaq.  
Kimsə  deyə  bilər  ki,  müşriklərin  (yəni 
Tanrıya  şərik  qoşanların)  daş  bütlərində 
olan  mistik  enerji  «hər  nəsnə  hər 
nəsnədədir»  prinsipində  İslam  inanışına 
keçəndə  (nə  «transfer  edəndə»  sözünün 
yeridtr!)    orada  İlan  zəhəri  olur,  dərman 
olmur.  Ancaq  mən  bundan  başqa  nəticə 
çıxarıram. Ən yaxşı yemək hansı nədənlərə 
görəsə  allergiya  verə  bilər.  Deməli,  bütün 
yaxşıların  düz  işlətməyəndə  və  ya  filan 
dozada  işlədəndə  qorxusu  var.  O  zaman, 
zəhmət  çəkib  öyrənək,  hansı  hallarda 
magiya,  fetişizm  İslamda  zəhərə  çevrilə 
bilər?  Hansı  hallarda  Buddizmdə  olan  nəsə 
İslamda  (məsələn,  təsəvvüfdə)  faydalı, 
hansı  hallarda  ziyanlı  ola  bilər  (bəyəm, 
hədislərdə  Allahın  elçisi  bu  məsələ  ilə 
məşğul  olmurmu)?  Öyrənək, hansı hallarda 
Batı 
modernizmi 
İslama 
faydalıdır, 
hansında zəhərdir?  
Düşüncəmiz üçün musiqi metaforası 
Bütün  gəlişmiş  dinlər  üçün  bir  prinsip  var: 
simfoniya  prinsipi.  Ayrıca  ən  axmaq  səs 
belə 
yaxşı 
simfoniyada 
musiqini 
gözəlləşdirən  xala  çevrilir.  Eləcə  də  biz 
İslamı  «simfoniyaya»  çevirib  fetiş,  magik 
elementləri xallar edəndə dini yüksəkliyə və 
dərinliyə çatırıq. Əsas məsələ, İslamı yetgin 
musiqi kimi qavramaqdır. Tarix boyu bu işi 
bütün müqəddəslər, təriqətlər görüblər. Biri 
türk  şamanizmini  trambon,  kontrabas  səsi 
kimi  İslam  simfoniyasına  gətirib,  biri  yoqa 
meditasiyasını 
İslam 
psixolojisində 
gəlişdirib.  Bütün  bunlar  ona  görə  alınıb  ki, 
hər  nəsnə  hər  nəsnədədir.  Ərənlər  İslamda 
fetişizmi,  fəlsəfəni,  cadunu,  bütçülüyü 
yüksəlmənin,  dərinləşmənin  xalları  ediblər, 
İslama  ziyan  gətirənlərsə  bütün  bunları 
korlayıb zəhərə çeviriblər.  
       
Daha bir açım 
Yəhudilərin  ünlü  kitabı  «Kabbala»nın  adı 
«qəbul» 
sözündəndir. 
Kabbalistik 
mistikanın  bir    ideyası  budur  ki,  varlıqlar 
nələri necə və nə qədər qəbul edə bilmələri 
ilə  fərqlənirlər.  Daşa,  torpağa  baxanda 
insanın 
həndəvərindən 
qəbul 
etmək 
imkanları  daha  genişdir  (biz,  axı,  görürük, 
iy  bilirik).  Ancaq  o  biri  yandan,  məni  mat 
qoyan bir məsələ var. Yerin təkində enerjini 
çalxalayıb  suxurları  dəbərdən  kosmik 
təsirlər 
(dəyişən 
atmosfer 
təzyiqləri, 
oynayan maqnit dalğaları) insana da sirayət 
edirlər.  Di  gəl  Yer  o  təsirləri  qəbul  edəndə 
enerjilər  aktivləşir,  torpağı  tir-tir  əsdirir. 
Halbuki  insana  gələndə  o  təsirlər  olsa-olsa 
baş  ağrısı,  ürək  bulanması  verir.  Bu, 
təxminən  ona  oxşayır  ki,  indiki  viruslar  10 
il  öncəki  bilgisayarların  qəbuluna  girə 
bilmirlər,  hansısa  heyvanı  xəstə  salan  virus 
insana  düşəmmir.  (Eynən  dəniz  və  okeanı 
qabardıb  çökdürən  Ay-Günəş  ilişgiləri  bizi 
tərpətmirlər). 
Əgər  zəlzələnin  «hənirtisini»  bəzi  balıqlar 
irəlicədən  qəbul  edə  bilirlərsə,  deməli,  bu 
həssaslıqda  insanı  ötürlər.  İndi,  biz  də 
zəlzələnin  «mesajını»  irəlicədən  bilən 
heyvanların  həssaslığında  olub  Qurandakı 
İlahi  enerjinin  axımını  qəbul  etməyi 
bacarmalıyıq.  
Bu  yerdə  qida  metaforası  yenə  dadımıza 
çata  bilər.  Çinlilər  çox  şeyləri  yeməyə 
çevirməkdə  ad  çıxarıblar.  Onların  yediyi 
ilan  bizi  qusdurar.  Dindar  insan  öz  dini 
kitablarından  qidalanmağı  bacarmalıdır. 
Hətta  sağalmaq  üçün  qutsal  kitabdan, 
pirlərdən  axan  ilahi  enerji  ilə  qidalanmağı 

---

190
№ 2 (14) Yay 2015 
 
bacarmalıdır.  Ancaq  belə  adamın  cadulara 
qapanmış,  İslamı  yalnız  folklor,  nağıllar 
kimi  bilən  kəslərdən  bir  əsas  fərqi  var.  Bu 
adam dinin ən müxtəlif dalğalarına köklənə 
bilir.  Yəni  o  bilir  ki,  istəsə,  Qurana  karton, 
kağız  kimi  baxa  bilər.  Ancaq  Allah  verən 
hər  nemətdən  maksimum  mənəvi  qida 
almaq  rejiminə  keçibsə,  Quranı  fetiş  kimi 
qavraymağı  öyrənməlidir.  Sonra  bir  az 
genişlik  qazanıb  o  biri  dinlərin  qutsal 
kitabalarına  da  elə  yanaşmaq  olar  (xristian 
və  müsəlmanların  bir-birinin  müqəddəs 
yerlərindən təsirlənməsini yada salaq).  
Bir  sözlə,  elə  müsəlmanlar  var  ki,  onlar 
üçün 
plyuralizm, 
çoxölçülü 
bilinc 
imkansızdır.  Onlar  dini  mifolojiyə  qapanıb 
yaşayır,  başqa  baxışları  yaxın  buraxmırlar. 
Onlar  eşidəndə  ki,  həzrət  Əlinin  qılıncı 
yerin  təkinəcən  girmişdi,  bunu  elə  də 
anlayırlar.  Onlar  Cənnəti  və  Cəhənnəmi 
Quranda  cızılan  şəkillərdə  görürlər.  Onlar 
Quranın  ayələrini  hərfi,  yəni  yalnız 
bildikləri  dilin  kodunda  (qrammatikasında 
və sözlüyündə) anlayırlar. 
O  biri  tip  müsəlmanlar  isə  (belələri  azdır, 
ancaq  çoxalacaqlar)  mifoloji  Qurandan  və 
İslamdan  mənəvi  qida  almağı  bacarırlar, 
yəni  namazda,  ibadətdə  Allahı  işıqlı 
şəkillərdə, 
taxtda 
oturmuş 
görüb 
duyğulanırlar.  Qurana,  Kəbəyə  elə  baxırlar 
ki,  sanki  bunlar  maddəsi  olmayan  İlahi 
varlıqlardı. Ancaq gərəkəndə bu qavrayışın 
cərəyanından  çıxıb  başqasına  keçirlər. 
Oxşar halı biz musiqidə yaşayırıq: muğama 
qulaq  asıb  uyanda  kəndimizi  öz  ulduzları, 
öz  dərə-təpəsi,  meşələri  olan  aləmin 
ortasında  duyuruq.  Burada  üzlər  də 
başqadır,  sevinc  də  başqadır,  kədər  də 
başqadır. Burada olanda başqa aləmləri heç 
ağlımıza  da  gətirmirik.    Ancaq  Muğam 
bitəndən sonra simfonik musiqi (və ya caz) 
bizi  başqa  dünya  mühitinə  salır.  Birində 
olanda  o  birisi  uzaq  görünür,  sonra  o 
birisinə qayıdanda bu birisi uzaqlarda qalır. 
Beləcə,  sənət  əsərləri,  fəlsəfi  tekstlər,  dini 
kitablar 
dünyanın 
türlü 
modellərini, 
mənzərələrini  yaradırlar  və  biz  onlara 
düşəndə 
psixolojimiz, 
duyğularımız, 
düşüncələrimiz  elə  hala  düşür,  elə  boyalar, 
keçidlər  alır  ki,  öncə  olduğumuz  dünya 
modeli  bizə  əcaib  gəlir.  İnsan  qışda  olanda 
yay  istisinin  əzabını  tam  duymadığı,  yayda 
olanda isə qış soyuğunu qanmadığı kimi.         
 Birinci  tip  müsəlmanlar,  İslamı  şəhər 
metaforasında  götürsək,  heç  vaxt  bu 
şəhərdən  çıxmamış  qapalı  adamlardır.  O 
biri  tip  müsəlmanlar  isə  dünyagörmüş, 
başqa şəhərləri gəzmiş, hər qaynaqdan qida 
almağı  bacaran  kəslərdir.  Çağımızın 
gəlişmiş  müısəlmanı  öz  dininə  sevgisini 
itirmədən  başqa  dinlərə  səyahət  etməyi 
bacaran  adamdır  (məncə,  Gündüz  Sariyev, 
Vaqif  İbrahimoğlu  elə  olublar,  rəhmət 
onlara).  Pianoçu  barmaqlarını  müxtəlif 
dillərdə  gəzdirib  gözəl  səslər  səsləndirdiyi 
kimi  çağdaş  müsəlman  da  fetişizmdən 
tutmuş, 
Quran 
təfsirlərinəcən, 
dini 
mifolojilərdən, rəvayətlərdən tutmuş teoloji 
spekulyasiyalaracan  müxtəlif  «dillərdə» 
gəzib  İslamın  möhtəşəm  simfoniyasında 
yaşamağı  bacarmalıdır.  O  «iman  qurmanı» 
olub  bütün  dini  ideyalarda  ağzının  dadını 
bilməlidir.        
 
Ateist  (və  dinçilər)  üçün  yeni  teologiya 
dərsləri 
(üçüncü dərs) 
Antro-sosiopomorfizm temininin açımı 
 Azərbaycanda gənc  intellektualların  böyük 
kəsiminin 
ikonasına  çevrilmiş  Ağalar 
Məmmədov  mənim  ötən  yazıma  FB-də 
yozum  verəndə  sami  dinlərdə  şəxsə 
(personaya)  çevrilmiş  Tanrı  məsələsinə 
toxunmuşdu.  Danışığında  buna  görə  sami 
dinlərin  və  ya  İbrahim  dinlərinin  tənqidi 
yoxdur,  faktın    sadəcə  səsləndirməsi  vardı. 
Ancaq  güman  ki  başqa  yazılarında  bu 
məsələnin tənqidi məqamını açıqlayıb və ya 
açıqlayacaq. 
Həmin  məsələnin,  yəni  Tanrının  şəxsiyyət 
biçimində  düşünülməsinin  yüngül  tənqidi 
çalarını  tələbəlik  vaxtı  marksistlərdə 
oxumuşam. 
Onların 
başlıca 
ateistik 
paradiqması  budur  ki,  Tanrı  gerçəkdən 
olduğu  üçün  ideyası  və  ya  görkü  (obrazı) 
insan başına düşmür. İnsanın başında Tanrı 
təsəvvürünün  olmasının  səbəbi  odur  ki,  o 
özünə uyğun şəkillər uydurmağa meyillidir. 

---