Water problems: science and technology

SU EHTİYATLARININ TƏDQİQİ VƏ İNTEQRASİYALI
İDARƏETMƏ PROBLEMLƏRİ
Babayev N.İ., Rzayev R.T. Mingəçevir su anbarı sahil -
lərində yeraltı suların hidrogeoloji parametrlərinin...
Tədqiqat ərazisinin yeraltı sularının ümumi minerallaşma dərəcəsi kifayət qədər
yüksək olmaqla (1300-4000 mq/l) quru qalığın miqdarı 2-12 q/l arasında dəyişir və
əsasən sulfat və xlorid duzlarından ibarətdir. 
Mingəçevir su anbarının sağ sahilində lay suları (əsasən NaCl) xloridli tiplidir
[5]. Tədqiqat ərazisinin Abşeron yaşlı qumdaşları üçün süzülmə əmsalının hesablan-
masının istənilən cəhdində belə bir sualın yaranması mümkünlüyü və məcburiyyəti
yaranır. Bu hesablamaları suyun hərəkətinin hansı qanununa əsaslanaraq, hansı düs-
tur üzrə aparmaq mümkündür.
Məlum olduğu kimi, hidravlikada suyun qruntlarda üç əsas hərəkət tipi nəzərdə
tutulur. 
1) laminar, xırda dənəli qruntlarda, “şırnaqlı” hərəkət üçün, hesablamada “Darsi”
qanunu tətbiq olunur; 
2) turbulent, kobud-qırıntılı, çatlı, böyük karst boşluqlarında hesablamalarda isə
Şezi qanunu tətbiq olunur;
3) qarışıq, “şırnaqlı-borulu”, iri-dənəvər, kobud qumlu, ümumiyyətlə kəskin
məsaməli qruntlar üçün Smreker qanunu tətbiq edilir [1].
Qruntlarda suyun hərəkət sürətini hesablamaq üçün uyğun olaraq aşağıdakı düs-
turlardan istifadə edilir:
1) Laminar hərəkət halı üçün
V=KI
(Darsi qanunu)
(1)
2) Turbulent  hərəkət halı üçün
(Şezi qanunu)
(2)
3) Qarışıq hərəkət halı üçün
(Smreker qanunu)       (3)
Burada  V - qrunt məsamələrində suyun süzülmə sürəti; K - qruntun sukeçiricilik
və ya süzülmə əmsalıdır, C=K bərabər  qəbul olunur.
I - hidravliki qradiyent (su səthinin meyilliyi)
m - xüsusi əmsal, qiymətləri 1-dən 2-yə qədər dəyişir.
Süxurların süzülmə əmsalının hesablanması üçün bu düsturlardan birinin tətbiqi
haqqındakı  sual, sulu layın xarakteristikasına yanaşmaq üçün hansı kriteriyadan
asılı olmağına görə həll edilir [1, 3, 4].
68
3/2016_SU_PROBLEMLƏRİ:_ELM_VƏ_TEXNOLOGİYALAR_Cədvəl_1._İstisu_bulağının_kimyəvi_tərkibi'>3/2016
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
Cədvəl 1. İstisu bulağının kimyəvi tərkibi
Na+K
Ca
Mg
Cəmi
Cl
SO
4
CO
3
HCO
3
Cəmi Ümumi
min.dər
q/l
0.1129 0.0329 0.0026
-
0.0834 0.0823
-
0.165
-
0.3964
Mq-ekv 4.91
1.64
0.21
6.76
2.34
1.71
-
2.70
6.76
-
% ekv 72.64 24.26
3.10
100
34.76 25.28
-
39.96
100
-

---

SU EHTİYATLARININ TƏDQİQİ VƏ İNTEQRASİYALI
İDARƏETMƏ PROBLEMLƏRİ
Tədqiqat ərazisinin Abşeron qumdaşlarına çatlı və iri məsamələrdən məhrum
olun muş çox xırda dənəli, sıx, gilli süxur kimi baxmaq olar. Bu halda onlar üçün
Darsi qanunu tətbiq edilə bilər. Digər nöqteyi-nəzərdən, süxurların tektonik cəhətdən
kəskin parçalanmış-qəlpələnmiş olduğunu nəzərə alaraq, hansı ki, Mingəçevir su
anbarının sağ sahili üçün xüsusilə xarakterikdir və iri görünən (açıq) çatların, psev-
dokarstların mövcudluğu səbəbindən həmin süxurlar üçün Şezi qanununun tətbiqi
tamamilə məqbuldur. 
Nəhayət, bu hər iki kənar baxışı tətbiq edərək, ərazinin Abşeron qumdaşlarını
nəzərdən keçirək. Onların müxtəlif dənəli, olduqca qeyri-sabit qranulometrik tərkibli
süxur olmasını, həm açıq, həmdə sulu-məhlullu duzlarla dolmuş çatlarının həddən
çox olmasını nəzərə alsaq, həmin süxurlar üçün Smreker qanununun tətbiq olunması
tövsiyyə edilir.
Sərbəst su güzgü səthinə malik horizontal təzyiqli sulu laya qazılmış tək vertikal
quyu üçün 
(4)
düsturunun tətbiqi təklif edilir. Burada, 
R - təsir radiusu; 
r - quyunun radiusu; 
h - quyunun dərinliyi; 
H - sulu horizontun qalınlığı. 
Təsir radiusunun qiymət sol sahil üçün R=50-100 m, sağ sahil üçün isə 25-50 m
qəbul edilir. İki müşahidə quyusunda suçəkmə sınağı aparıldığı halda, yuxarıda
göstərilən düstur dəyişəcək və aşağıdakı kimi olacaqdır.
(5)
a
1
və a
2
-müşahidə quyularının məkrəzi quyulardan məsafəsi; 
h
1
və h
2
-uyğun olaraq quyularda suyun sukeçirməyən laya qədərki dərinliyidir.  
Mingəçevir su anbarının sağ və sol sahillərində aparılmış suçəkmə və sutökmə
sınaqları nəticəsinə görə süzülmə əmsalının bu düstur üzrə hesablanmış qiymətləri
cədvəl 2-də verilmişdir  [2].
Nəticə
Mingəçevir rayonunun bütün yeraltı sularının ümumi minerallaşma dərəcəsi ki-
fayət qədər yüksəkdir və 130-400 mq/ekv/l arasında dəyişir. 
Mingəçevir  su  anbarının  sağ  sahilində  lay  suları  xloridli  (əsasən  NaCl),  sol
sahilində isə hidrokarbonatlı-xloridli-natriumludur. Sol sahildə suçəkmə və sutökmə
Babayev N.İ., Rzayev R.T. Mingəçevir su anbarı sahil -
lərində yeraltı suların hidrogeoloji parametrlərinin...
69
3/2016
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR

---

SU EHTİYATLARININ TƏDQİQİ VƏ İNTEQRASİYALI
İDARƏETMƏ PROBLEMLƏRİ
Babayev N.İ., Rzayev R.T. Mingəçevir su anbarı sahil -
lərində yeraltı suların hidrogeoloji parametrlərinin...
sınaqlarının nəticələrinə görə süzülmə əmsalının qiyməti 0.0054-0.0170 sm/san
(4.66-14.688 m/gün) arasında dəyişir. Sağ sahildə isə süzülmə əmsalının qiyməti
0.0011-0.0024 sm/san (0.950-2.074 m/gün) arasında dəyişir. Göründüyü kimi sağ
və sol sahillərdə süzülmə əmsalının qiymətləri kəskin fərqlidir. Suçəkmə sınaqlarının
nəticələrinə  əsasən  hesablanmış  K  əmsalının  qiyməti  sutökmə  sınaqlarının
nəticələrindən alınmış K əmsalının qiymətindən böyükdür. Bu da onunla əlaqədardır
ki, sulu layın yuxarı hissəsinin sukeciricilik qabiliyyəti  aşağı hissəsinə nisbətən
azdır. 
Sağ sahildə qazılmış 16 və 17 saylı quyularda süzülmə əmsalının qiyməti bir
birindən kəskin fərqlənir. Bu da, 16 saylı quyunun kəsilişində iştirak edən qumdaşı
laylarında tektonik çatların varlığı ilə əlaqəlidir. 
70
3/2016
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
Сədvəl 2. Quyularda süzülmə əmsalının qiymətləri
Sol
sahildə
aparılmış
sınaqlara
görə
Bir quyuda aparılmış suçəkmə sı-
nağına görə  (24 saylı quyu)
Bir quyuda aparılmış sutökmə sı-
nağına görə (24 saylı quyu)
Sınaq №
1
2
3
4
5
6
7
R=50 m 0.0141
0.0129 0.01222 0.0078
0.0075
0.0070
0.0054
R=100 m 0.0153
0.0145 0.01370 0.0088
0.0085
0.0078
0.0061
İki quyuda aparılmış suçəkmə sınağına
görə (24 və 21 saylı quyu)
İki quyuda aparılmış sutökmə sınağına
görə(24 və 21 saylı quyu)
Sınaq №
1
2
3
4
5
6
7
-
0.0170
0.0170
0.0011
0.0085
0.0098
0.0121
Sağ
sahildə
aparılmış
sınaqlara
görə
Bir quyuda aparılmış sutökmə
sınağına görə  (17 saylı quyu)
Bir quyuda aparılmış sutökmə 
sınağına görə (16 saylı quyu)
Sınaq №
8
9
10
11
12
13
14
R=25 m 0.0022
0.0019
0.0018
0.0017
0.0066
0.0063
0.0071
R=50 m 0.0024
0.0023
0.0020
0.0019
0.0069
0.0072
0.0080
İki quyuda aparılmış sutökmə sınağına
görə ( 17 və 13 saylı quyu)
İki quyuda aparılmış sutökmə sınağına
görə (13 və 16 saylı quyu)
Sınaq №
8
9
10
11
12
13
14
0.0012
0.0012
0.0011
0.0011
-
0.0048
0.0052

---