Xalqaro birliklar tizimi – si

Xalqaro birliklar tizimi – SI
18
w w w . O r b i t a . U z : I l m i y – o m m a b o p a d a b i y o t l a r t u r k u m i d a n .
(1969 yil) SI uchun old qo‘shimchalar deb ataladi. (Mazkur old qo‘shimchalar ba’zida SI ga taalluqli bo‘lmagan birliklarning karrali va ulushli qiymatlarini ifodalash uchun ham ishlatiladi, bu haqida batafsil quyiroqda, 4-bo‘limda). Shunday bo‘lsa ham, old qo‘shimcha yordamida ifodalangan hosilaviy birlik, kogerent birlikdan unchalik katta farq qilmaydi, chunki undagi old qo‘shimcha orqali, hosilaviy birlik va asosiy birlik orasidagi munosabatning son qiymatini samarali ravishda keltirib chiqarish mumkin.
Tarixiy sabalarga ko‘ra, yagona istisno tariqasida, massaning o‘lchov birligi bo‘lmish kilogramm uchun, «kilo» old qo‘shimchasi kiritilgan. Shunga qaramay u SI ning asosiy birligi sifatida e’tirof etiladi. Kilogrammning karrali va ulushli qiymatlari, birlik nomi – «gramm»ga old qo‘shimchalarni qo‘shish orqali shakllantirilgan, ramziy belgilarga ham «g» qo‘shimchasi qo‘shish bilan yoziladi (3.2 bo‘limni qarang).
10‒6
Ya’ni, kg qiymat, mikrokilogramm, μkg tarzida emas, balki,
milligramm, mg tarzida ifodalanadi.
Asosiy va hosilaviy birliklar, ularning karrali va ulushli qiymatlari va ularni ifodalovchi old qo‘shimchalar, barchasi umumlashtirilgan holda, SI birliklarining to‘liq tasnifi, yoki, SI birliklari, yoki, Birliklarning SI Tizimi deb ataladi.
ravishda qabul qilingan. Agar bunday faktorlar e’tiborga
fizik kattaliklardir.
uchun bunday taqqoslashlarni, elektromagnit to‘lqinlar masofadan turib ham bakarish mumkin.
1.6 Biologik jarayonlarni ifodalovchi kattaliklarning birliklari.
Biologik effektlarni ifodalovchi fizik kattaliklarni SI birliklari orqali ifodalash ko‘pincha juda murakkab bo‘lib, ular odatda, aniq mukammal o‘rnatilishi mushkul bo‘lgan qo‘shimcha ko‘paytmalardan foydalanishni taqozo qiladi. Bunday ko‘paytmalar, masalan, energiya, yoki, chastotaga bog‘liqlik singarilar bo‘lishi mumkin. bunday birliklar SI birliklari tarkibiga kirmaydi va ushbu bo‘limda qisqacha ko‘rib o‘tiladi.
Optik nurlanish tirik va notirik materiallarda kimyoviy o‘zgarishlar keltirib chiqarishi mumkin: bu xususiyatni aktinizm (fotokimyoviy faollik), bunday o‘zgarishlarni keltirib chiqaruvchi nurlanishlarni esa aktinik nurlanish deb yuritiladi. Baz’i holatlarda, bu boradagi fotokimyoviy va fotobiologik kattaliklarning o‘lchash natijalari, SI birliklari orqali ham ifodalanishi mumkin. Bu haqida 3-ilovada batafsil bayon qilinadi.
Kimyoviy bog‘lanish
zanjirlari orasidagi masofani, metr, m dan ko‘ra, nanometrlarda, nm, ifodalash qulayroq, London a Parij o‘rtasidagi masofani esa, metrdan ko‘ra, kilometrlarda, km, ifodalash qulayroqdir.
SI dagi tezlikning m/s – metr taqsim soniya birligi kogerentdir.
Biroq, SI da kilometr taqsim soniya, km/s;
santimetr taqsim soniya,
sm/s; va millimetr taqsim soniya, mm/s birliklari ham SI birliklari hisoblansa-da, biroq ular kogerent emasdirlar.