Yaşil iNKİŞAF: enerji SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ alternativ məNBƏLƏR 2 yaşil iNKİŞAF

- 115 -
YAŞIL İNKİŞAF: ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ALTERNATİV MƏNBƏLƏR
 
 
Haşiyə 
Fiskal fəza – orta və uzunmüddətli dövrdə fiskal dayanıqlılıq şəraitində dövlətin 
qarşısında duran sosial-iqtisadi problemlərin həlli məqsədilə zəruri maliyyələşmə 
imkanlarının aşkar edilməsi və müvafiq istiqamətlərə yönəldiməsidir. Eyni zaman-
da, bu şəraitdə cari xərclərlə mümkün xərclər arasında yaranan fərq dövlət sekto-
runun kredit ödəməqabiliyyətliliyinin azalmasına səbəb olmamalıdır. Bu izah fis-
kal fəzanın büdcə sektorunda əlavə maliyyələşmənin aşkar edilməsinə yönəldiyini 
göstərir. Yəni fiskal fəza hökumətin büdcə sektorunda yaratdığı ehtiyatdır. 
İkinci ssenari, vergi alətindən kifayət qədər səmərli istifadə edilməsidir. 
Bu halda, hələ 2002-ci ilə qədər ölkədə mövcud olan “Ətraf mühitin 
mühafizəsi” məqsədli büdcə fondunun yeni formada və fərqli maliyyələşmə 
mənbəyi ilə bərpası tövsiyə edilir. 
İlk öncə qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının “Büdcə sistemi 
haqqında” Qanuna əsasən məqsədli büdcə fondu dövlət büdcəsi, Naxçı-
van Muxtar Respublikasının büdcəsi və yerli büdcələrin tərkibində konk-
ret tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün formalaşan və istifadə edilən pul 
vəsaitidir. Məqsədli büdcə fondları dövlət büdcəsinin, Naxçıvan Muxtar 
Respublikasının büdcəsinin və yerli büdcələrintərkib hissəsi kimi yaradıla 
bilər. Bu fondlar müstəqil mədaxil mənbələrinə malik ola bilərlər.
Məqsədli büdcə fondları üzrə daxilolmalar və xərclər büdcələrin gəlir 
və xərc hissələrində ayrıca göstərilməklə müvafiq maliyyə əməliyyatları 
xəzinədarlıq vasitəsi ilə həyata keçirilir. Məqsədli büdcə fondlarının 
vəsaiti təyinatı üzrə istifadə olunmalıdır və onların başqa məqsədlər üçün 
xərclənməsinə yol verilmir. Müstəqil mədaxil mənbələrinə malik olan 
məqsədli büdcə fondlarının hesablarında ilin sonuna qalan istifadə olunma-
mış vəsait növbəti büdcə ilində onların gəlirlərinə daxil edilir. 
Məqsədli büdcə fondları müstəqil mədaxil mənbələrinə malik olmaya-
raq dövlət büdcəsindən, Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsindən 
və yerli büdcələrdən ayırmalar hesabına formalaşdıqda, bu fondlar həmin 
büdcələrin xərc hissəsində əks etdirilir və onların hesablarında ilin sonuna 
qalan istifadə olunmamış vəsait müvafiq büdcələrə qaytarılır.

---

- 116 -
YAŞIL İNKİŞAF: ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ALTERNATİV MƏNBƏLƏR
Deməli “Ətraf mühitin mühafizəsi” məqsədli büdcə fondunun “Enerjiyə 
qənaət” fondu adı altında yaradılması və maliyyələşmə mənbəyi kimi eko-
loji vergilərin tətbiqi eynilə də həmin vəsaitlərin büdcə xərclərində ener-
ji səmərəliliyinə xidmət edən tədbirlərə yönəldilməsi yeni təcrübə kimi 
qiymətləndirilə bilər. 
Xüsusilə nəzərə almaq lazımdır ki, bir sıra ölkələrdə enerjiyə qənaət 
sahələrarası fondu təcrübəsindən istifadə edilir.
Lakin, unutmaq olmaz ki, yeni verginin tətbiqi ölkəmizdə vergi 
siyasətinin əsas hədəflərindən vergilərin sayının və dərəcələrinin davamlı 
olaraq azadılması baxımından ziddiyət təşkil edir. Azərbaycan Dünya Bankı 
ilə Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasının “Vergilərin ödənilməsi” (Paying 
taxes 2013) hesabatında iki ildə 27 pillə irəliləyərək 103-cü yerdən 76-cı 
pilləyə qədər yüksəlmişdir.
Şəkil 4.1. Vergilərin ödənilməsi hesabatında Azərbaycanın mövqeyi
Mənbə: www.doingbusiness.org
Şəkildən göründüyü kimi ölkəmiz son beş (2008-2012) ildə 65 pillə 
irəliləyərək ciddi artım əldə etmiş və 76-cı yerdə qərarlaşmışdır. 
Məhz bu səbəbdən dövlət büdcəsi gəlirlərində mədən vergisinin 
bilavasitə faydalı qazıntıların çıxarılması zamanı tətbiqi təcrübəsini nəzərə 

---

- 117 -
YAŞIL İNKİŞAF: ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ALTERNATİV MƏNBƏLƏR
alsaq bu tədiyə növünün haqqında danışılan fondun maliyyə mənbəyi 
kimi çıxış etməsi mümkündür. 
Digər tərəfdən, 12 oktyabr 2006-cı ildə Cənab Prezidentin sərəncamı 
ilə yaradılmış “Avtomobil yolları” məqsədli büdcə fondu buna nümunə 
ola bilər. Fondun maliyyələşmə mənbələri yol vergisi, mülkiyyətində və ya 
istifadəsində olan avtonəqliyyat vasitələri ilə sərnişin və yük daşımalarını 
həyata keçirən şəxslər tərəfindən ödənilən sadələşdirilmiş vergi, idxal olunan 
minik avtomobillərinə tətbiq edilən aksizlər və s. gəlir mənbəələridir. Həmin 
mədaxil mənbəələri dövlət büdcəsinin gəlirlərinin tərkibində yer alır. 
Beləliklə, “Enerjiyə qənaət” məqsədli büdcə fondunun yaradılması və 
əsas maliyyə mənbəyi kimi mədən vergisindən istifadə ölkəmizdə enerji 
səmərəliliyinin tətbiqinə tövhə hesab edilə bilər. 
Fondun fəaliyyətində prioritet kimi bir tərəfdən, enerjiyə qənaət və enerji 
səmərəliliyi məsələlərinin həllinə yönəlmiş layihələrin maliyyələşdirilməsi, 
digər tərəfdən enerji səmərəliliyi sahəsində maarifləndirilmə işlərinin apa-
rılması göstərilə bilər.

---

- 118 -
YAŞIL İNKİŞAF: ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ALTERNATİV MƏNBƏLƏR
FƏSİL 5.  
Azərbaycanda davamlı enerji siyasəti
5.1. Azərbaycanda ümumi enerji istehlakı
Azərbaycanın ümumi enerji təhcizatı 2007-2011-ci illər ərzində aşağıda-
kı diaqramda göstərilmişdi. 
Şəkil 5.1. 2007-2011-ci illər üzrə Azərbaycanın ümumi enerji təhcizatı 
(Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi)
Diaqramdan göründüyü kimi Azərbaycanda ümumi enerji təhcizatı 2008-
ci ildə ən yüksək həddə çatmış, sonrakı iki il ərzində azalma müşahidə olun-
muş və sonuncu 2011-ci ildə yenidən artmışdır. 2008-ci ildəki artımın əsas 
səbəbi Azərbaycanın ÜDM-un əvvəlki illərə nisbətən kəskin artması, sonrakı 
iki il ərzində azalmanın səbəbi isə energetika sektorunda aparılan islahatlardır.
Ümumi enerji təhcizatında əsas yeri son istehlak tutur. 2011-ci ildə son 
istehlak ümumi enerji təhcizatının 58,2%-ni təşkil edib. Son istehlakdan son-
ra ikinci ən böyük payı isə 23,2%-lə transformasiya sektorunun prosesləri 

---