Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 30
barəsində öz konsepsiyasını irəli sürmüşdür. O, romantik yazıçı- ların dildə, üslubda və bədii formada əmələ gətirmək istədikləri təzəliklərdən danışarkən demişdir: “... Məhəmməd Hadi, Abdulla Şaiq, Abbas Səhhət və Hüseyn Cavid bu ziddiyyəti [klassik şeirlə şifahi xalq şeiri arasında olan ziddiyyəti] dərk etmişdilər. Onlar bir sıra başqa məsələlərdə olduğu kimi, xüsusən dil, üslub və bədii forma məsələsində yenilik yaratmağa ciddi səy göstərirdilər. Lakin onların hərəsinə məxsus dil, üslub xüsusiyyətləri var idi. Bu şairlərin heç biri digərinə bənzəmirdi. Yeni şeir dili və üslubu məsələlərinə münasibətlərində də onları bir-birindən fərqləndirən prinsipial cəhətlər var idi.” Dil və üslub məsələsində hər romantik yazıçının özünəməx- susluğunu və fərdi-tipik xüsusiyyətlərini qeyd edən alimin fik- rincə, iki üslubda, yəni həm klassik şeir dili və üslubunda, həm də şifahi xalq şeiri dilində və üslubunda şeir yazmaq Hüseyn Cavid yaradıcılığının birinci dövrü üçün 1 səciyyəvidir. Hüseyn Cavid və Rza Tofiqin klassik şeir üslubu ilə şifahi xalq şeiri üslubuna münasibətdə oxşarlığı nəzərə çarpdıran müəl- lif belə düşünmüşdür ki, Azərbaycan şairi yaradıcılığının birinci dövründə ciddi siyasi, ictimia-fəlsəfi şeirlərini klassik üslubda, mahnı və şərqilərini şifahi xalq şeiri üslubunda yazmışdır. Hüseyn Cavidin özünə məxsus olan əsl dil və üslub xüsusiyyətləri isə 1910-cu ildən formalaşmağa başlamışdır. O, şairin ədəbi dilinin və üslubunun biçimlənməsinə təsir göstərən amilləri qeyd etmiş və yazmışdır: “Cavidin özünə məxsus olan tam orijinal dili şeir dili və üslub xüsusiyyətləri “Şeyx Sənan” faciəsi ilə başlayır...” Mövzu və janrın yazıçının dil və üslubuna təsiri və bunlar arasındakı qarşılıqlı əlaqə barəsində maraqlı nəzəri mülahizələr irəli sürən Məmməd Cəfər əruz vəznində yazılmış “Şeyx Sənan”da şairin fars və ərəb tərkiblərindən mümkün qədər uzaq- laşmasını onun bədii yaradıçılığında mühüm bir hadisə kimi
1 Məmməd Cəfər Hüseyn Cavid yaradıcılığının birinci dövrü deyərkən 1905- 1909-cu illəri nəzərdə tutmuşdur. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 31
qiymətləndirmişdir: «“Şeyx Sənan”ın dilində və üslubunda Cavid klassik Azərbaycan şeir dili və üslubu ənənələrini əsas götür- müşdür. Lakin o bu dil, üslub ənənələrini sadəcə təqlid etməmiş, mümkün qədər onu zənginləşdirməyə, yeniləşdirməyə, müasir- ləşdirməyə, mənzum dram dilinə uyğunlaşdırmağa çalışmışdır.» 1
Hüseyn Cavid Azərbaycan şeirində və dramaturgiyasında yeni dil və üslub yaradan, mövzuca zənginləşdirən və inkişaf etdirən, mənzum faciə janrının əsasını qoyan görkəmli sənətkar, qüdrətli söz ustasıdır. Onun orijinal yaradıcılığı və sənəti bütövlükdə Azərbaycan dramaturgiyasının və teatrının inkişafına təsir göstərmişdir. Mənzum dram əsərlərində heca və əruz vəzn- lərinin bədii imkanlarından çox ustalıqla və yaradıcılıqla istifadə etmişdir. Bu kimi cəhətləri diqqət mərkəzində saxlayan Məmməd Cəfər, Hüseyn Cavidin Azərbaycan ədəbiyyatına xidmətinə yük- sək qiymət vermişdir. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qələbə- sindən sonra dramaturqun dil və üslubunda əmələ gələn dəyişik- liyi və inkişafı, dilini sadələşdirməyə doğru atdığı addımları müs- bət bir hal kimi almış və onun ciddi bədii axtarışlarının səmərəli nəticəsi hesab etmişdir. Xüsusilə “Azər” dramatik poemasında şairin ədəbi-bədii dil sahəsində qazandığı uğurları qabarıq nəzərə çarpdırmışdır: «... “Azər” poemasından başlayaraq Cavidin sənətində, şeirində, klassik şeir dili və üslubu ilə şifahi xalq şeiri, dili, üslubu birləşməyə doğru inkişaf edir və biri digərinə təsir etmək, bir-birinə qovuşmaq yolu ilə təkmilləşirdi...» Məmməd Cəfər Hüseyn Cavidin dil və üslubunun yalnız öz yaradıcılığı üçün deyil, bütövlükdə Azərbaycan sovet ədəbiyyatı üçün əhəmiyyətini qabartmış, onun bədii axtarışları və yaradıcılıq təkamülünün dialektikasına nəzər salmış, bəzi tənqidçi və ədəbiy- yatşünaslar kimi, heca vəznini əruz vəznini, klassik şeir dili və üslubunu şifahi xalq şeiri dili və üslubuna qarşı qoymamışdır.
1 Məmməd Cəfər. H.Cavidin sənəti haqqında qeydlər (dil və üslub xüsusiyyətləri, bədii təsvir vasitələri), “Azərbaycan”, 1960, № 12, səh. 176. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 32
Əksinə, onların birinin digərini zənginləşdirməsini, təkmilləşdir- məsini və yeniləşdirməsini önə çəkmişdir. Azərbaycan mənzum dramlarının poetikasının, dil-üslub və sənətkarlıq xüsusiyyələrinin nəzəriyyəsini işləyib hazırlamaq üçün Hüseyn Cavidin ədəbi irsi zəngin material verir. Heca və Azərbaycan əruzunun bütün incəliklərini gözəl bilən, onu təkmil- ləşdirib inkişaf etdirən Hüseyn Cavidi, eyni zamanda, mənzum dramlarımızın poetikasının nəzəriyyəsinin işlənib hazırlanmasına zəmin yaratmışdır. Bu cəhətdən onun bütün mənzum dramları, xüsusən “Peyğəmbər” mənzum tarixi dramı ədəbiyyat nəzəriy- yəçiləri üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Dramaturq başqa mənzum dramlarından fərqli olaraq “Peyğəmbər”də həm heca, həm də əruz vəznindən böyük sənətkarlıqla istifadə etmişdir: «... Cavid həm Azərbaycan əruzu, həm də heca vəznində Azərbaycan dilində yüksək dram əsərlərinin yaradılmasının mümkün olduğunu sübut etdi. Əgər “Şeyx Sənan”, “İblis” və xüsusilə “Xəyyam” onun Azərbaycan əruzunda yazılmış ən mükəmməl əsərləri idisə, “Səyavuş” da heca vəzni sahəsindəki axtarışlarının parlaq bir nümunəsi idi.» Hüseyn Cavidin poeziyasında və mənzum dramlarında Azər- baycan şeirinin, demək olar ki, bütün formalarından və şəkillə- rindən istifadə edilmişdir. Xüsusilə Azərbaycan əruzu və heca vəzninin imkanlarından yaradıcılıqla istifadə etmək şairi ədəbi yeknəsəklikdən uzaqlaşdırmış, onun şeirlərinin estetik təsir gücü- nü artırmış, sənətinə yeni bədii keyfiyyətlər və orijinallıq gətir- mişdir. Hüseyn Cavidin ədəbi təcrübəsindən sonralar mənzum dram əsərləri yaradan dramaturqlarımız, xüsusilə Səməd Vurğun istifadə etmişdir. Məmməd Cəfərin Cavidin dil-üslub və sənətkarlıq məsələ- lərinə həsr olunmuş qiymətli məqaləsi ədəbiyyat nəzəriyyəçiləri və cavidşünaslar üçün örnək ola bilər. Böyük dramaturqun anadan olmasının yüz illiyini qeyd etdiyimiz bir vaxtda görkəmli alimin başladığı işi davam və daha da inkişaf etdirməyə ehtiyac var.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|