Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qulu Xəlilovun
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 54
idarəçiliyində, şəhərlər salmaqda, mədəniyyəti, ədəbiyyat və sənə- ti inkişaf etdirməkdə gördükləri az-çox müsbət fəaliyyətləri dağı- dıcı müharibələr, qırğınlar qarşısında puç olub gedir, xalqların – nəsillərin yaddaşında belələrindən yalnız vahimə törədən bir ad qalır.” Hüseyn İsrafilov hər iki tarixi əsərin fəlsəfi mahiyyətini, yazı- çının mütərəqqi ideyalarını və qayəsini açıb göstərərkən tarixi mənbələrə istinad edir, onlarda tarixilik və müasirlik problem- lərinə toxunur və yazır: “Peyğəmbər mövzusunda dram yazan Cavid islam dinini meydana gətirən ictimai-siyasi mühiti, Mə- həmmədi və onu əhatə edən qəbilə və əyanların həyatını dərindən öyrənmişdi. Odur ki, əsərdə təkcə peyğəmbərin şəxsi həyatı deyil, bir çox hadisələrin bədii təsviri tarixi həqiqətlərə və sənədlərə uyğun gəlir...” Tədqiqatçı bu nöqtədə Əli Sultanlı ilə bir mövqedə dayanır. Onun Mələk və Skelet rəmzi surətlərinin şərhi diqqəti cəlb edir. Məqalə müəllifinin fikrincə, Skelet insan mənəviyyatının ikiliyilə, xeyir və şər əməlləri ifadə edən obraz kimi İblislə birləşir. “Teymurun son sözü, öz dövrü üçün nə qədər tipikdirsə, imperializm dövrü üçün də olduqca ibrətlidir.” Bu fikir Əli Sul- tanlıya məxsusdur. Nədənsə dırnaq arasına alınmamışdır... Hüseyn İsrafilov dramların yazılma tarixinə də toxunur: “Həm “Peyğəmbər”, həm də “Topal Teymur” dramları Azərbay- canda sosialist inqilabının qələbəsindən əvvəl qələmə alınmış və tamamlanmışdır. Lakin Cavid inqilabdan əvvəlki axtarışları və düşüncələri * , xüsusilə birinci dünya müharibəsi ilə sıxı bağlı olan bu pyeslərini sovet hakimiyyətinin ilk illərində nəşr etdirmişdir...” O, sözünə davam edərək yazır ki, “Peyğəmbər” və “Topal Tey- mur” kimi mürəkkəb fəlsəfi dramları bir-iki ilə yazıb tamamla- maq ağılasığmaz bir işdir. Öz fərziyyələrini əsaslandırmağa çalı- şan müəllif “Peyğəmbər”in 1922-ci ildə mətbəəyə verilməsi, dramaturqun “Afət” və “Azər”in üzərində işləməsi barəsində
* 1917-ci ilə qədərki dönəm nəzərdə tutulur. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 55
Məmməd Cəfərin qeydlərini nəzərə çatdırır. Mən də bu fikirlə şərikəm ki, həmin əsərlər bir-iki ilə yazılmamış, dramaturq bu mövzular üzərində azı on-on iki il düşünmüş, axtarışlar apar- mışdır. Ancaq 1925-1926-cı illərdə buraxılmış üç kitabda onların yazılma tarixi göstərilmişdir. “Şeyda”, “Şeyx Sənan” və “Topal Teymur” kitablarında “Peyğəmbər”in 1923-cü ildə qələmə alın- ması göstərilmişdir. 1925-ci ildə çapdan çıxan “Şeyda” kitabında “Topal Teymur”un heç adı yoxdur. Lakin 1926-cı ildə buraxılan “Şeyx Sənan” kitabında pyesin 1925-ci ildə, “Topal Teymur”da isə 1926-cı ildə yazılması qeyd olunmuşdur. Hüseyn Cavid sənəti haqqında böyük ehtirasla, məhəbbətlə danışmaq, onun mürəkkəb həyat və yaradıcılığına yeni nəzərlə baxmaq, dramaturq haqqında deyilənləri ümumiləşdirməyə cəhd göstərmək – bu, tənqidçi Qulu Xəlilovun məqaləsi üçün çox səciyyəvidir. Cavid sənətinin milli və beynəlmiləl xarakterindən, coğrafi hüdudlarından, ölməzliyindən, orijinallığından və başqa spesifik xüsusiyyətlərindən söz açan tənqidçi yazır: “H.Cavid sənəti özündə geniş, ümumbəşəri məzmun daşıyan, böyük ictimai və əxlaqi problemlər qoyan, təkcə öz xalqının deyil, Şərq xalq- larının bir çoxunun arzu və istəyini, dərdini özündə ehtiva edən sənətdir. Bütünlükdə Cavid sənəti insana, insanlığa, həm də təmiz, saf, zəhmətkeş insana dərin məhəbbət və ləkəsiz səmimiyyətlə doludur. Bu sənətə əbədi həyat nəfəsi verən də budur. İnsana hörmət və məhəbbət motivi Cavid sənətinin ətinə, qanına hopmuş elə bir ali keyfiyyətdir ki, bunsuz Cavid dünyasını təsəvvür etmək mümkün deyildir.” Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 56
* * * üseyn Cavid Azərbaycan mədəniyyəti tarixində fəxri yer tutan görkəmli sənətkarlardan biridir. Azərbaycan KP MK-nın “Hüseyn Cavidin anadan olmasının 100 illiyi haq- qında” qərarında deyilir: “Hüseyn Cavidin iyirminci-otuzuncu illərdə tarixi, inqilabi və aşiqanə-fəlsəfi mövzularda yazılmış ən yaxşı pyesləri nəinki Azərbaycan, həm də bütün çoxmillətli sovet mədəniyyətinin inciləridir...” 1
mışdır. Onun həyatı və tərcümeyi-halı öz sağlığında Abdulla Şaiq, Hənəfi Zeynallı, Əli Sultanlı və başqa müəlliflər tərəfindən qələmə alınmışdır. 1960-70-ci illərdə Hüseyn Cavidin nəinki irsinin, həmçinin həyatının öyrənilməsində, cavidşünaslığın aktual problemlərinin işlənib hazırlanmasında irəliyə yeni addımlar atılır. Görkəmli cavidşünas Məmməd Cəfər Cəfərov onun tərcümeyi-halını, həyatının Naxçıvan, İstanbul, Tiflis və Bakı dövrlərini daha geniş şəkildə qələmə alır. Sonralar isə Əziz Şərifin gündəliyi, Mişkinaz Cavidin xatirələri, Qulam Məmmədlinin böyük zəhmət hesabına başa çatdırdığı salnaməsi meydana gəlir. Beləliklə, Məmməd Cəfər, Əziz Şərif, Mişkinaz Cavid, Qulam Məmmədli və başqa- ları Hüseyn Cavidin həyatının, mükəmməl tərcümeyi-halının yaradılmasında böyük və olduqca əhəmiyyətli iş görürlər. Son on beş-iyirmi ildə Hüseyn Cavid haqqında çoxlu xatirə yazılmışdır. Həmin xatirələr içərisində Mişkinaz Cavidin, Mir Mehdi Seyidzadənin, Vahram Alazanın, Camo Cəbrayılbəylinin xatirələri, Əziz Şərifin gündəliyi və Qulam Məmmədlinin salna- məsi xüsusilə qiymətlidir. Bunlar şairin mənalı, ağır, məşəqqətli həyatı barədə oxucuların təsəvvürlərini daha da genişləndirib və zənginləşdirir, bir çox həqiqətin, məlumatın aydınlaşmasına, dra-
1 Azərbaycan KP MK-nın “Hüseyn Cavidin anadan olmasının 100 illiyi haqqında” qərarından. “Ədəbiyyat və incəsənət”, 24 iyul 1981. H
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|