Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Timurçin Əfəndiyevin
- Qulam Məmmədli
- Tamilla Təhmasibdir
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 48
Məmməd Cəfərin, Əkbər Ağayevin, Abbas Zamanovun, Mirzə İbrahimovun, Georgi Lomidzenin, Yaşar Qarayevin, Məsud Vəliyevin (Əlioğlunun) və başqalarının fikirlərini şərh etmiş və haqlı olaraq yazmışdır: “Ədəbi tənqidin “Şeyx Sənan” əsərinə münasibətini izlədikcə Cavid yaradıcılığını, Cavid irsini həssas ürəklə, dərin təhlili təfəkkürlə öyrənən və təbliğ edən tənqidçilə- rimizin və ədəbiyyatşünaslarımızın böyük səyini, qayğıkeşliyini aydın görürük. Bu yolda qızğın mübahisələr, səhvlər də olubdur. Lakin bunlar da həqiqətin parlamasına kömək etmiş, Cavid dra- maturgiyasının yüksək humanist məzmununun fəlsəfi və estetik yüksəkliyinin təsdiqinə gətirib çıxarmışdır.” 1
Dünya demonizm poeziyasında İblis bədii surəti, realizm ilə romantizmin sintezi olaraq, görkəmli Azərbaycan dramaturqu Hüseyn Caviddə yeni bir yüksək səviyyə qalxır. Hüseyn Cavidin İblis surəti dünya demonizm ədəbiyyatında şər qüvvələrin kon- kret, substantivləşdirilmiş yeni bədii həllidir – gənc cavidşünas
belədir. Şifahi xalq və klassik dünya ədəbiyyatında, dini kitablarda İblis surətinə geniş yer verilmişdir. Bu mövzuda neçə-neçə klas- sik əsərlər yaradılmış, dürlü-dürlü əfsanə və rəvayətlət uydurul- muşdur. Belə olan tərzdə Cavidin yaratdığı İblis surəti mifoloji İblisdən və dünya ədəbiyyatında yaradılmış İblis surətlərindən nəyilə fərqlənir? Cavidin bədii qüdrəti və istedadı nədədir?.. Bu və buna bənzər suallar Azərbaycan filosoflarının, tənqidçi və ədə- biyyatşünaslarının dünənki nəslini də, bugünkü nəslini düşündü- rür. Mustafa Quliyev, Abdulla Şaiq, Əli Sultanlı, Məmməd Cəfər, Mehdi Məmmədov, Məsud Əlioğlu, Yaşar Qarayev, Əbülfəz İbadoğlu və başqaları bu barədə müxtəlif fikirlər və konsepsiyalar irəli sürmüşlər.
1 Zahid Əkbərov. “Şeyx Sənan” və ədəbi tənqid, “Azərbaycan”, 1973, № 11, səh. 125. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 49
Hüseyn Cavidin dramaturgiyası Azərbaycan teatrının reper- tuarında özünə möhkəm yer tutmuşdur. Teatrşünaslarımız, xüsu- sən Cəfər Cəfərov, Qulam Məmmədli, Mehdi Məmmədov, Tamilla Təhmasib və başqaları Cavid teatrının tədqiqində az iş görməmişlər. Lakin Qulam Məmmədli başqa teatrşünaslardan fərqli olaraq dramaturqun yalnız Azərbaycan səhnəsində deyil, ölkəmizin başqa şəhərlərində də tamaşaya qoyulduğu əsərlər haqda qiymətli məlumatlar toplamış, beləliklə, onun dramlarının səhnə həyatını işıqlandırmaq sahəsində çox faydalı bir iş görmüş- dür. Qulam Məmmədli araşdırmalarını dramaturqun əsərlərinin yalnız həyat yolunu işıqlandırmaqla məhdudlaşdırmamış, onların yazılma tarixini də dəqiqləşdirməyə cəhd göstərmişdir. “Maral”ın Bağçasaray və Simferapolda, “İblis” və “Şeyda”nın Aşqabadda göstərilməsi və rolların ifaçıları haqda məlumat vermişdir. Öz araşdırmaları ilə kifayətlənməyən teatr tarixçisi belə bir qənaətə gəlmişdir ki, gələcək tədqiqatlar Hüseyn Cavid dramlarının səhnə və yazılma tarixini daha dəqiq izah edəcəkdir. Biz bununla ilgəli dramaturqun pyeslərinin yazılma tarixi üzərində dayanmaq istəyirik. Deməliyik ki, cavidşünaslıqda ən dolaşıq və izahına ehtiyac olan məsələlərdən biri onun əsərlərinin yazılma tarixinin dəqiqləşdirilməsilə bağlıdır. Bu dolaşıqlıq, bir tərəfdən, dramaturqun özündən irəli gəlir. Dramaturqun inqilab- dan qabaq və sovet dövründə nəşr etdirdiyi kitabların sonunda əsərlərinin yazılma tarixinin siyahısı verilmişdir. Həmin siyahı- larda onun dram əsərlərinin yazılma tarixi göstərilmişdir. Bunu nəzərə almadan Hüseyn Cavidin dram əsərlərinin yazılma tarixini dürüst müəyyənləşdirmək çətindir. Siyahıların nəşriyyata müəl- lifin özünün tərtib edib verməsi şübhə doğurmur. Görkəmli teatr tarixçisi Qulam Məmmədli Cavidin bəzi tədqiqatçılarına haqlı irad tutur ki, “Afət” 1921-ci ildə dövri mət- buatda hissə-hissə çap olunduğu halda, bəziləri pyesin yazılma tarixini 1922-ci ilə aid edirlər. Hüseyn Cavid çiy əsəri çapa ver- məzdi. Ona görə də “Afət”in yazılma tarixi 1921-ci ildən götürül- məlidir. Bununla belə, teatr tarixçisinin öz mülahizələrində də müəyyən dolaşıqlıq vardır. Bu, “Şeyda”nın 1910-1911-ci illərdə, “Maral”ın 1911-ci ildə, “Şeyx Sənan”ın 1915-ci ildə, “İblis”in Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 50
1919-cu ildə 1 yazılmasilə əlaqədardır. 1925-ci ildə nəşr edilmiş “Şeyda” kitabında “Şeyda”nın 1916-cı ildə, “Maral”ın 1912-ci ildə, “Şeyx Sənan”ın 1914-cü ildə, “İblis”in 1918-ci ildə və “Afət”in 1921-ci ildə, 1926-cı ildə nəşr edilmiş “Şeyx Sənan” kitabında “Şeyda”nın 1916-cı ildə, “Maral”ın 1912-ci ildə, “Şeyx Sənan”ın 1914-1915-ci illərdə, “İblis”in 1919-cu ildə və “Afət”in 1921-ci ildə, yenə həmin ildə nəşr olunmuş “Topal Teymur” kitabında “Şeyda”nın 1916-cı ildə, “Maral”ın 1912-ci ildə, “Şeyx Sənan”ın 1914-cü ildə, “İblis”in 1918-ci ildə, “Afət”in isə 1922-ci ildə yazılması göstərilmişdir. Dolaşıqlıq göz önündədir. Gələcək- də həmin məsələnin üzərinə yenidən dönmək lazım gələcəkdir... 2
edir. Azərbaycan sovet teatrının qazandığı mühüm nailiyyətlərin bir qismi Cavid teatrı ilə bağlıdır. Azərbaycan teatrı tarixində Cavid teatrını ilk dəfə dövrüləş- dirən teatrşünaslardan biri Tamilla Təhmasibdir. O, Cavid teat- rının Azərbaycan teatrı tarixində tutduğu yeri, inkişafında oyna- dığı rolu nəzərə alaraq onu üç dövrə bölmüşdür: 1920-1926, 1926-1935, 1956-cı ildən sonrakı dövr. Görkəmli rejissor Mehdi Məmmədovun hazırladığı “Xəyyam” tamaşasını yüksək qiymət- ləndirən teatrşünasın fikrincə, uzun fasilədən sonra həmin tamaşa ilə Cavid teatrının yenidən bərpasında irəliyə uğurlu addım atılır; “Xəyyam” tamaşası Azərbaycan teatrının qızıl fonduna daxil olur. Mehdi Məmmədovun “Xəyyam” tamaşası Cavid teatrının estetik prinsiplərinin səhnədə gerçəkləşdirilməsilə, bədii kamilliyi və mükəmməlliyilə seçilir. “Şeyx Sənan”, “Knyaz”, “Səyavuş” və “Xəyyam” tamaşa- larına nəzər salan teatrşünas T.Təhmasib 1932-1933-cü il teatr mövsümündə “Şeyx Sənan”ın dörd rejissor tərəfindən tamaşaya qoyulmasını Cavid teatrı tarixində maraqlı hadisələrdən biri sayır. O, Cavid teatrının müasir problemləri haqda yazır: “... Cavid
1 Başqa bir yerdə 1918-1919-cu illərdə. 2 Ətraflı bax: Qulam Məmmədli, Cavid dramlarının həyat yolu, “Ədəbiyyat və incəsənət”, 12 yanvar 1974.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|