Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cəfər Cəfərovun
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 36
lığının əsas pafosu həqiqəti, əsil bəşəri həqiqəti tərənnümdən ibarət olmuş, bütün həyatı boyu bu nəcib bəşəri hissi insanlara aşılamaq yolunda qələm çalmışdır.” Abbas Zamanov vətənə münasibətdə XX əsrin iki dahi sənət- karını – realist M.Ə.Sabir və romantik H.Cavidin tutduğu möv- qeyə münasibətini bildirmiş, “Məsud və Şəfiqə” şeirini, “Maral” və “Şeyda” faciələrini nəzərdən keçirmiş, Cavid romantizminin mütərəqqi keyfiyyətlərini aşkara çıxarmışdır. Bizim ədəbiyyat tarixində elə hallar olmuşdur ki, Hüseyn Cavid yaradıcılığı bəzən Azərbaycan ədəbiyyatından, xüsusən müasir ədəbiyyatından qoparılmış, yazıçının ədəbiyyatın inkişafındakı xidmətləri unu- dulmuşdur. Buna görə də Abbas Zamanov aşağıdakı sözləri əbəs yerə deməmişdir: “H.Cavidin yaradıcılığı, istər inqilabdan əvvəl 1 , istərsə də sonra, Azərbaycan ədəbiyyatının romantik qolu kimi yaranıb inkişaf etmişdir. Odur ki, Cavid yaradıcılığını Azərbay- can ədəbiyyatının ümumi inkişafından ayırmaq yox, əksinə, onunla əlaqədar surətdə təhlil etmək, öyrənmək lazımdır.” 2
arasında ədəbi təsir necə olmuşdur? Romantiklər realistlərdən necə bəhrələnmişlər? Bu, müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünasla- rını maraqlandıran əsas problemlərdən biridir. Bu barədə Abbas Zamanov, Yaşar Qarayev, Arif Hacıyev və başqaları müəyyən fikir və konsepsiyalar irəli sürmüşlər. Lakin demək lazımdır ki, bu problemin çox halda birtərəfli, yəni yalnız romantiklərin realistlərdən “öyrənməsi” istiqamətində araşdırılmasına səy göstə- rilmişdir. Məncə, bu aktual problem qarşılıqlı şəkildə, başqa söz- lə, yalnız romantiklərin realistlərdən deyil, realistlərin də roman- tiklərdən bəhrələnməsi istiqamətində öyrənilsə, daha səmərəli nəticələr verə bilər. Bu nöqteyi-nəzərdən Abbas Zamanovun mülahizələri diqqəti cəlb edir. İnqilabdan əvvəl Hüseyn Cavidin demokratik cəbhədə dayandığını göstərən müəllifin fikrincə, “Ana” və “Maral”ın ümumi pafosu, tənqid istiqaməti Hüseyn
1 1917-ci il rus inqilabı (əslində çevrilişi). 2 Abbas Zamanov. Böyük sənətkar, “Azərbaycan məktəbi”, 1963, № 2, səh. 6. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 37
Cavidi tənqidi realistlərə yaxınlaşdırırdı. Cavid romantizminin de- mokratizmi bu əsərlərdə özünü büruzə verirdi. “Təsəttüri-nisvan” (qadın azadlığı) məsələsində isə dramaturq realist Azərbaycan yazıçılarına yaxınlaşıb, onlarla bir cəbhədə dururdu. Zənnimizcə, məqalədə dramaturqun tarixi dəyişəcək qüvvələ- ri (qəhrəmanları) görə bilməməsini onun “xırda burjua münəvvər- liyi” ilə izah etmək o qədər də inandırıcı səslənmir. “Qəhrəman- sızlıq”
1 , əlbəttə, şərti mənada, onun “xırda burjua” yazıçılığından (Hüseyn Cavid, ümumiyyətlə, xırda burjua yazıçısı olmayıb, bu barədə fikir deyənlər az olmamışdır) deyil, bəlkə romantizmindən irəli gəlir. Ədəbiyyatşünaslığımızda belə bir fikir mövcuddur: “Hüseyn Cavid 1920-1926-cı illərdə yaradıcılıq böhranı və ideya böhranı keçirmişdir.” Vaxtilə, xüsusən altmışıncı illərdə bizim bəzi möh- təbər alim və tənqidçilərimiz həmin fikri sübut etməyə cəhd gös- tərmişlər. Səbəb: Dramaturqun müasir həyatdan uzaqlaşması, “Azər”in 1920-ci ildən yazılmasına başlanmasının unudulması, “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” tarixi dramlarının meydana gəl- məsi... Özlüyündə də görünür ki, bunlar nə yazıçının “yaradıcılıq böhranı”, nə “ideya böhranı”, nə də “məfkurəvi tərəddüd illəri” keçirməsinə əsas verir. Əvvəla ona görə ki, həmin konsepsiya el- mi cəhətdən özünü doğrultmur, ikincisi, bütövlükdə, Hüseyn Cavid yaradıcılığı üçün səciyyəvi deyildir. Bizcə, Hüseyn Cavid, ümumiyyətlə, “yaradıcılıq böhranı” keçirməmişdir 2 . Məncə, ədə- biyyatşünaslığımızda həmin məsələnin üzərinə yenidən qayıtma- ğa, onu dəqiqləşdirməyə ehtiyac vardır. Bizə belə gəlir ki, iyir- minci illərdə, ümumiyyətlə, dramaturqun yaradıcılığında bir yeni-
1 Yəni özünə müasir, milli qəhrəmanlar tapa bilməmək. Bu məsələ ayrı-ayrı tənqidçi və ədəbiyyatşünasların məqalələrində qeyd olunsa da, elmi cəhətdən əsassız görünür və yanlış fikirlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur... 2 Azərbaycan dramaturgiyasının estetik problemlərinin görkəmli tədqiqat- çılardan biri olan Mehdi Məmmədov Hüseyn Cavidin anadan olmasının 95 illiyi ilə əlaqədar həyata keçirilən tədbirlərdə və xatirə gecəsində çıxış edərək, həmin fikrin əleyhinə çıxmış, özünün də səhvə yol verdiyini etiraf etmişdi.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 38
ləşmə prosesi gedir, onun romantizminin mündərəcəsi deyişir. “Azər”də və “Knyaz”da, həmçinin Hüseyn Cavidin otuzuncu il- lərdə yazdığı başqa əsərlərində romantizm realizm ilə qaynayıb qovuşur, biri digərini tamamlayır. Sovet quruluşu Hüseyn Cavidin ideya inkişafında, dünyagörüşündə elə bir cidd dəyişikliklər əmələ gətirmir. Dramaturq yaradıcılıq amalına və metoduna sadiq qalır. Cavid teatrı və dramaturgiyasının, onun estetik problemləri və prinsiplərinin araşdırılmasında Hənəfi Zeynallı, Əli Sultanlı, Məmməd Cəfər, Mehdi Məmmədov, Məsud Əlioğlu və başqaları ilə bərabər, teatr nəzəriyyəçisi Cəfər Cəfərovun da xidmətləri vardır. Cavid teatrı Azərbaycan teatrının ayrılmaz tərkib hissəsidir. Cavid teatrı müasir Azərbaycan teatrının və dramaturgiyasının formalaşması və inkişafında müstəsna rol oynamışdır. Həmin termini ilk dəfə Azərbaycan teatrşünaslığına gətirənlərdən biri İ.Cahangirov olmuşdur. Lakin görkəmli sənətşünas alim Cəfər Cəfərov ondan fərqli olaraq Cavid teatrının spesifik xüsusiyyət- lərini, estetik prinsiplərini müəyyənləşdirmiş, onun nəzəri əsas- larını işləyib hazırlayanlardan biri olmuşdur: «... “Cavid teatrı” dedikdə, biz yalnız onun əsərlərinin səhnə tarixini nəzərdə tutmu- ruq, müəyyən xüsusiyyətlərə, estetik prinsiplərə əsaslanan bir teatr, bir səhnə sənəti, bir səhnə üslubu düşünürük ki, Azərbaycan teatrının inkişafında özünə görə mövqeyi olmuşdur.» Cəfər Cəfərov məqaləsində sovet hakimiyyətinin ilk illərində dramaturqla teatr arasında yaranan “uyğunsuzluqlara” Cavid teatrının və üslubunun qavranılmasında qarşıya çıxan çətinliklərə və mürəkkəb problemlərə toxunmuş, teatr nəzəriyyəsi və sənə- tində yol verilən əyinti və səhvlərin onun əsərlərinin tamaşalarına mənfi təsirini qeyd etmişdir: “... teatr özü bir çix halda yanlış nə- zəriyyələrə uyduğundan, Cavidi də çaşdırmış, onun əsərlərinə düzgün açar tapa bilməmiş, Cavid teatrının xüsusiyyətlərini lazı- mınca mənalandırıb ifadə edə bilməmişdir...” Görkəmli teatr nəzəriyyəçisi bəzən yanlış mülahizələr irəli sürsə də, Cavid teatrının tədqiqində böyük əmək sərf etmiş, 1920- Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|